Bəxtiyar tuncay

 
277 
-Tenqridən  ya  Atadan  (Qriqori  Hamamanın  “Alban  dilinin  qrammatikası” 
əsərindən)   
-Haradan gəldin sən, ya o, ya da bu?  
-Tanrıdan ya Atadan.
 
xaydesədən  zrf.  –  haradansa:    Barça  boy  ki  buyrux  tibinə  bolğay, 
hnazantlıxta  bolğay,  zera  xaydesədən  dügül  buyrux,  tek  Tenqridən    (Rom. 
13:1).  Qoy  hər  bir  toxtasın  və  tabe  olsun,  çünki  bu  hakimiyyət  haradansa  deyil, 
Tanrıdandır. 
xayğı Bax: xayğu 
xayğır ~   Bax: xayğur ~  
xayğu (-dur, -ğa, -nu, -nı, -da, -dadır, -dan, -mnunq, -mnu, -nqnu, -su, -suna, -
sundan, -lar, -lardan, -larınqdan, -ları, -ların) // xayğı ism. – qayğı, narahatlıq 
xayğusuz  sif.  –  qayğısız:  Xaytıp  tezindən  yeberdim  anı  ki,  körüp  anı 
ekinçi, fərəh bolğaysiz da men xayğusuz bolğaymen (Fil. 2: 28). Buna görə mən 
onu tez göndərdim ki,  siz onu görüb fərəhlənəsiniz və mən də qayğısız olub. 
xayil // xail ism. – razı, razılıq: Xayil bolmağan. Razı olma, razılaşma. 
xayilsiz sif. – narazı 
xayı əvz. – hanı?: Da aytır (aytsar) Biy: xanı (xanıdır // xayıdır // xaydadır) 
gurklərinqiz  sizninq  ki  (xaysılarına  ki)  umsanıp  edinqiz  siz  alarğa  (Qan.  32: 
37). Hanı sizin bütləriniz ki, onlara ümid edirdiniz? 
xayıllıx Bax: xayınlıx 
xayın  I //  xayn  ism. – qayın. Bu kəlmə  arvadın qardaşnı bildirməklə yanaşı, 
Azərbaycan  türkcəsində  olduğu  kimi,  “ana”  və  “ata”  sözlərinin  əvvəlinə 
qoşulmaqla mürəkkəb söz yaradır və evli olan tərəflərin valideynlərinin digər tərəf 
üçün qohumluq dərəcəsini müəyyən edir: Xayın ana. Qaynana. Xayın ata - kelin 
atası. 
xayın II sif. (< azərb.< ər) – xain, xəyanətkar: Xayın bolma. Müxalif olmaq. 
Tas etsərsen barçasın (tas bolurlar barçasi), xaysıları ki xayın boldular sendən 
// Tas etkəysen barçasın, kimlər keri boldular sendən (Məz. 68/69: 27). 
Bu xainləri daha da xain çıxar,  
Səndən bəraət almasınlar.  
xayınla  ~  fel.  –  xəyanətdə  suçlamaq,  xain  adlandırmaq:  Körəlməssen 
xayınlıxnı,  sen  da  özgəsin  xayınlama.  Xəyanətini  görməmisənsə,  xəyanətdə 
suçlama.  
xayınlat ~ fel. – xəyanətə təşviq, xainliyə sövq, xəyanətə məcbur etmək 
xayınlıx  (-nı)  //  xayıllıx  ism.  –  xəyanət,  xainlik:  Törəsizlik,  yamanlıx  da 
yazıx bar alarda (aralarına alarnınq // yazıxtır içinə alarnınq), da ne eksilmədi 
mahələlərindən alarnınq lixva da ustatlıx (ası) da xayınlıx (Məz. 54/55: 12). 
Aralarında qırğın var,  
Meydanlarından hədə-qorxu və xəyanət çıxır. 
xayır ism. (< azərb.< frs.) – xeyir: Xayır ola? Xeyir ola? 
xayırsız  sif.  -  xeyirsiz,  şər,  pis,  xeyirverməz,  xeyrə-şərə  yaramayan: 
Övrətkəymen (Övrətiyim) törəsizlərgə yolunqnu seninq da öktəmlər(xırsızlar // 
xayırsızlar) sanqa xaytqaylar (Məz. 50/51:  15).  
Qoy Sənin yollarını qanunsuzlara öyrədim,  

---

 
278 
Günahkarlar Sənə sarı dönsünlər.  
Saxla  meni,  neçik  böbəkin  (kirpigin)  köznünq,  kölgəsinə  (kölegəsi  tibinə) 
xanatlarınqnınq    yapqaysen  (yapsarsen)  meni    yüzündən  xırsızlarnınq 
(xayırsızlarnınq // yamanlarnınq), kimlər ki zabun ettilər (çarəsizləttilər) meni 
(Məz 16/17: 8-9).  
Məni göz bəbəyin kimi qoru,  
Qanadlarının kölgəsində saxla  
Məni dara salan şər insanlardan,  
Ətrafımı bürüyən, canıma düşmən olanlardan. 
Kel,  Biy,  yetiş  alarğa  da  batal  tiygin  alarnı,  xutxar  boyumnu  yamanlarnınq 
xılıçından da xolundan duşmannınq canımnı menim (Məz. 16/17: 13). 
Ya Rəbb, qalx,  
Onların önündə dayan,  
Onları yerlə yeksan et.  
Qılıncınla bu pis insanlardan canımı qurtar. 
xayırsızlıx  ism.  –  xeyirsizlik:  Yarğulağın  (Yarğula)  alarnı  (Yarğu  et 
alarğa),  Tenqri  ki,  tüştülər  (tüşkəylər)  sağışlarından  yürəklərininq 
kendilərininq 
(sağışlarından 
kensilərininq); 
köp 
dinsizliklərinə 
(xayırsızlıxlarına)  körə  alarnınq  sal  (yıraxlatqın),  zera  (  ki)  açığlattılar 
(açıttılar) seni (Məz. 5: 11).  
Ey Allah, onları təqsirkar çıxar,  
Qoy niyyətlərinə görə bu şər insanlar yıxılsın.  
Onları saysız günahlarına görə qov,  
Çünki Sənin əleyhinə qalxıblar.  
xayış (-lar) ism. – qayış: Beş ax xayış yügən. Beş ağ qayış yüyən. Xayıştan 
xamçı. Qayışdan qamçı. 
xayışğına ism. – kiçik qayış 
xaymax ism. – qaymaq: İçirdim da yedirdim anı barça süt bilə da xaymax 
bilə da çiybal bilə. Mən ona hər cür süd, qaymaq və bal  yedirtdim. 
xayn   Bax: xayın 
xayna   Bax: xaynana 
xayna  ~  (-nqız,  -dı,  -r,  -r  edi,  xaynıyırmen,  xaynıyır,  xaynıyırlar)  fel.  – 
qaynamaq:  Canınqız  bilə  xaynanqız  (Rom.  12:  11).  Ruhunuz  qoy  qaynasın. 
Xaynar yürək bilə. Qaynar ürəklə. 
xaynana  (-ma)  //  xayna  (-sı)  ism.  –  qaynana:  Xaynana  –  kelin  anası. 
Qaynana – gəlinin anası. 
xaynaş  ~  (-tı,  -ır,  -qanlar)  fel.  – qaynaşmaq:  Alğışlağaylar  anı  kök  da  yer, 
tenqiz da barça, xaysı ki xaynaşır alarda (ki teprənir içinə) (Məz. 68/69: 35). 
Göy, yer, dəniz, orada qaynaşan canlılar  
Qoy Rəbbə həmd oxusunlar.  
xaynata (-m, -sı) – qaynata: Xaynata – kelin atası. Qaynata – gəlinin atası. 
xaynavuçı Bax: xıynavuçı 
xayrabedlx Bax: hajrabedlix 
xayrat ism. (< azərb.< ər.) – qeyrət 
xayrı sif. (< azərb.< ər.) – qeyri 

---