Bəxtiyar tuncay

 
36 
al  I  (-ına;  -larпna,  -larından)  zrf.  –  qarşı,  ön,  qabaq:  Tenqrim,  törəsizlər 
turdular  üstümə  menim  da  yığınları  xuvatlılarnınq  izdədilər  boyumnu  menim  da 
sağınmadılar seni, Tenqri, alnılarına kendilərninq (Məz. 85/86: 14).  
Ey Tanrım, lovğalar əleyhimə qalxır,  
Bir dəstə zalım canımı almaq üçün məni axtarır,  
Səni qarşılarında görmür.  
Sağış  etərbiz  yaxşını  dügül  ki,  alnına  Eyəmizninq  yalğiz,  yox  esə  allarına 
adamlarnınq da (ll Kor. 8: 21). Çünki məqsədimiz yalnız Rəbbin qarşısında deyil, 
insanların da qarşısında doğru sayılan işləri görməkdir. 
al II sif. – al, qrmızı. Bu kəlmə “Kodeks Kumanikus”da (CC) ayrıca “al xallı” 
anlamında da işlənməkdədir. 
al ~ (-ma, -mağa, -ıyım, -ayım, -ıyıx, -ınqız, -mağın, -masın, -manqız; -dım, -
dınq,  -dı,  dıx,  dıq,  -dınqız,  -dılar;  -dı  esə,  ~dılar  esə,  -madım,  madınq,  -madı,  -
madıx, madınqız, -madılar; -ıpmen, -ıpsen, -ıptır, -ıpbiz, -ıpsiz, -ıptırlar, -ıp esənq, -
ıp esələr, -ıp edi, -ıp edir, -ıp edilər, -ıp edi esə, -ırmen, -ırsen, -ır, -ırbiz, -ırsiz, -
ırlar,      -man,  -mam,  -massen,  -mazsın,  -mas,  -maz,  -mastır,  -mazbiz,  -massiz,  -
mazsiz,  -maslar,  -mazlar;  -ır  edim,  -ır  edi,  -ırlar  edi,  -may,  -maylar,  -ıy  edim,  -ıy 
edi,  -ıy  edilər,  -ıyırmen,  -ıyıra sen,  -ıyır,  -ıyırbiz,  -ıyırlar,  -mıyırsiz,  -mıyır,  -mıyır 
edim,  -acaxmen,  -acax,  -ğaymen,  -ğaysen,  -ğay,  -ğaybiz,  -ğaysiz,  -ğaylar,  -
mağaysen,  -mağay,  -mağaybiz,  -mağaylar;  -ğıy  edi,  -ğay  edik,  -ğıy  edinqiz,  -ğıy 
edilər,  -ıp  edir,  -sam,  -sanq,  -sa,  -salar,  -masam,  -masa,  -masalar,  -salar  edi,  -
sarmen,  -sar,  -sarbiz,  -sarlar,  -mısar,  -mısarlar,  -sar  edi,  -ğan,  -ğanbiz,  -ğandır,  -
ğandırlar,  -ğannınq,  -ğanğa,  -ğannı,  -ğanda;  -ğanlar,  -ğanlarnınq,  -ğanlarğa,  -
ğanlarnı, -ğanınq, -ğanınqnı, -ğanına, -ğanın, -ğan edi, -ğan esə, -ğan bolğaymen, -
ğan bolğay, -mağan, -max, -maxtır, -maxnınq, -maxqa, -maxnı, -maxtan, -maxı,  -
maxnınq,  -maxına,  -maxın,  -maxından,  -maxlar,  -maxlarnınq,  -maxları,  -mamax,  -
maxı  edi;  -ıp;  -mıyın,  -ğınça,  -mınça,  -ğın,  -sın)  fel.  –  almaq,  götürmək,  qəbul 
etmək:  Bargaymen  Jerusalemğa  da  öçün  alğaymen  Krisdosnunq.  Yerusəlimə 
(Qüdsə) gedəcək və Məsihin qisasını alacağam. Xol yazıxı bilə yazixlımen: Artıx 
alıp,  eksik  beripmen,  alıp  yaşırıpmen,  kişininqkinə  xıyıpmen,  sadağa 
bermiyirmen, aldapmen, zirgel etipmen, urupmen, xanatıpmen, yazıx da uyat 
yergə xol uzatıpmen, ne xadar bolupmen dinsizlik, cansızlıx etmə, etipmen, ol 
xadar  canıma  xıyıpmen  ki,  bir  boğunumnu  sağ  da  yazıxsız  Tenqrigə 
saxlamıyırmen, meğa Tenqrigə. Əlimlə günaha batmışam: çox alıb, az vermişəm, 
alarkən  gizlədir,  özgə  malını  qorumurdum,  sədəqə  vermir,  dələduzluq,  zoraklıq 
edir, döyür, qan tökür, zina və əxlaqsız yerlərə əl uzadırdım. Nə qədər allahsızlıq, 
insafsızlıq  varsa,  hamısını  etmişəm.  Canıma  o  qədər  qəsd  etmişəm  ki,  indi  Tanrı 
qarşısında sağ-salamat bircə dənə də əzam qalmayıb. 
ala ism. – xala. 
alaça (-lar) // yalaça (-lar) sif. – ala, alaca, ala-bula, xallı.  
alaça-bulaça (-lar) // yalaça-bulaça (-lar) sif. – ala-bula, alaca-bulaca 
alaf (-ımnı) ism. (< laf fars).- söz, ifadə, danışıq: Sen menim alafımnı işittinq 
mi? Sözümü eşitdinmi? 
alax-xulax  zrf.  –  ala-yarımçıq  (qulaq  asmaq):    Ketti  alax-xulax  xoymıyın 
dekretni. Əmri ala-yarımçıq eşidib getdi. 

---

 
37 
alaman  (-dan; -ı, -lar, lardan) ism. – alman. Etnonim. Germandilli xalqlqrdan 
birinin adı. Almaniyanın əsas əhalisinin adı. 
Alaman (-ğa) x. ism. – Almaniya 
alan  ism.  –  alan.  Etnonim.  Əski  qıpçaqdilli  türk  soylarından  birinin  adı.  Bu 
gün bir çoxları bu etnonimi yalnış olaraq bugünkü osetinlərə şamil edirlər. 
alani (-dir) ism. (< lani ər.) – açıq, aşkar, aydın, açıq-aşkar, məlum: Bu iş ari 
bitiklərdə  alanidir.  Bu  müqəddəs  kitablardan  açıq-aşkar  məlumdur.  Krisdos 
yarğuçınınq manisi bilə alani etti surp Avedarandan ki, barça, kimesə kimgə 
borçlu esə, tölöv etkəy yaxşı könqüldən (Mxitar Qoşun “Törə Bitiqi” kitabından). 
Məsih  öz  müqəddəs  “İncil”ində  açıq-aydın  bildirir  ki,  kimsə  kiməsə  borclu  isə, 
borcunu könül xoşluğu ilə qaytarmalıdır. 
alaniyet Bax: alani  
alar (-dır, -drlar, -nınq, -nınqdır, -ğa, -nı, -da, -dadır, -dan, -dandırlar) // anlar 
(-nı)  əvz.  lll  şəxsin  cəmi.  –  onlar:  Barçası,  xaysı  ki  aşarlar  edilar  alar  sartın 
(Məz. 128/129:  8). Yoldan keçən onlara belə deməz. Ortaçaxlılarnınqdır yarğu, 
ortaçaxlı alardır, kimlər ki yazıxlarından xaytıp, pokutovat etiptirlər, alarnınq 
ölçsər  Tenqri  yazıxın,  pokutasin.  (Mxitar  Qoşun  “Törə  Bitiqi”  kitabının  XVI 
əsedə redaktəyə məruz qalmış hissəsindən). Məhkəmə orta vəziyyətdə olanlar, yəni 
mülayimlər  üçündür.  Ortadaklar  və  ya  mülayimlər  tövbə  edərək  günahlarını 
yuyanlardır.  Tanrı  onların  günah  və  tövbələrini  ölçür.  Közü  Eyəmizninq  üstünə 
toğrularnınq da xulaxları anınq üstünə alğışlarınınq alarnınq (Пс33 / 34: 16). 
Rəbbin  üzü  şər  iş  görənlərə  qarşıdır,    yer  üzündə  onlardan  nişanə  qoymayacaq. 
Zera alardandırlar ki, kiriyirlər övdən övgə da yəsir etərlər xatınlarnı, yığılıp 
tolğanlar yazıx bilə, yürügənlər türlü-türlü qusançlıqqa (ll Тim 3:  6). Bunların 
arasında evlərə soxulub zəif iradəli qadınları  əsir edən adamlar var. Belə qadınlar 
günahla yüklənmiş müxtəlif ehtiraslarla sövq edilir. 
alartıp Bax: ağartıp 
alay // alay ox (-dır) a. s. – beləcə, beləliklə: Üç igitninq xoltxası, xaysı ki ot 
içinə  Biy  Tenqrini  haybatlıy  edilər.  Alay  ox  biz  da  haybatlıyıx  Biy Tenqrini. 
Odlarla  əhatə  olan  üç  dəliqanlının  Tanrını  mədh  edən  duasıdır.  Biz  də  beləcə 
Rəbbimiz Tanrını mədh edirik. Alay ox, neçik yüzləmə, keziyir adam, həlbət, heç 
yergədən  buşurğanıyır,  xazğanıyır  da  bilməs,  kimgə  yığıştırıyır  //  Egər  ki  ne 
türlu da sürəttə yürür adam, həlbət, boş çalışır, xazğanır da bilməs ki kimgə 
yığar (Məz. 38/39: 7).  
Beləcə, insan kölgə kimi dolaşır,  
Həqiqətən, o boş yerə çarpışır,  
Var-dövlət yığır, kimə qalacağını bilmir. 
alayı  əvz. – bütün bunlar, bunların hamısı: Anqar  Tenqridən  alayı  berinip. 
Onlar – bunların hamısı (bütün bunlar) Tanrı tərəfindən verilib. 
alayoxom  bağ.  –  eləcə  də,  o  cümlədən:  Sövündü  xannı  xannınq  da 
badrıarqı  barçası  bilə,  alayoxom  Frangnınq  axpaşı,  vartabedləri.  Sevindilər 
xanlar  xanı  və  patriarx    hamı  ilə,  eləcə  də  Roma  yepiskopu  və  vardapetləri 
(ilahiyyatçıları). 
alaysa  bağ.  –  belə  isə,  belə  olan  halda,  madam  ki,  belədir:  Ayttım:  “Boş 
yergədən,  alaysa,  aruvlattım  yürakimni  menim,  yuvdum  arılık  bilə  xolumnu 

---