Bəxtiyar tuncay

 
32 
yanına  gələrək,  onu  öldürməyi  təklif  etmiş  şəxs.  Onun  iblisanə  fikir  və 
tövsiyyələrinin Allahdan gələn vəhylər olduğu zənn edilmişdir. 
axıl (-dır, -nınq, -ğa, -nı, -da, -dan; -ım, -ımnı, -ınq, -ınqa, -ınqda; -ı, -ınınq, -
ına,  -ın,  -ında,  -ından,  -ımız,  -ımızğa,  -ımıznı,  -ınqızğa,  -lar,  -larnı,  -ları,  -ların,  -
larından)  ism. (< azərb. < ər.) – ağıl, idrak, müdriklik:  Ağzı  toğrununq sağışlar, 
saxlar axlını da tili anınq sözlər könülüknü (Məz. 36/37: 30). Salehin ağzından 
hikmət  çıxar,  dili  haqq  söz  danışar.  Xan  ulu  barça  yerdə  Asduacdör,  salmos 
aytınqız anqar axıl bilə (Məz. 46/47: 8).  
(Çünki Tanrı) bütün yer üzünün Xanıdır,  
Ağıl ilə onu ilahi nəğmələrlə tərənnüm edin.  
Muşxullandılar,  seskəndilər,  neçik  esiriklər  da  barça  axıllar  alarnınq  tüştü 
(Məz. 106/107: 27).  
Onlar sərxoş kimi yırğalanıb-səndələyirdi,  
Ağıllarına heç bir çarə gəlmirdi.  
“Bolmanqız  neçik  at  da  xatır,  zera  yoxtur    alarda  axıl,  yügəndə  da 
noxtada  xıstırırsen  yanqaxların  ki,  yügən  bilə  da  noxta  bilə  xoğaysen 
yanqaxların  alarnınq  ki,  sanqa  nemə  yuvuxlanmağaylar”  (Məz. 31/32:  9).“At 
yaxud  qatır  kimi  şüursuz  olmayın.  Cilov,  yüyən  vurulmasa,  onlar  idarə  edilə 
bilməz”.  Uludur  Biyimiz  bizim  da  uludur  xuvatı  anınq,  xaılına  anınq  yoxtur 
yetişməx (Məz. 146/147: 5). Xudavəndimiz əzəmətlidir, qüvvəti çoxdur, dərrakəsi 
hədsizdir!  
axıllat ~ (-tım, -tınq, -tı, -ıyırmen) fel. – ağıllandırmaq, maarifləndirmək, ağıl 
vermək 
axıllı (-dır, -dan, -lar, -larnınq, -larnı, -larda, -lardan. -ları) sif..- ağıllı, müdrik: 
Biy  köktən  baxtı  barça  adam  oğlanlarına  körma  ki,  bolğay  kimsə  axıllı  ki, 
izdəgəy Tenqrini  (Məz. 13/14: 2). Rəbb göylərdən bəşər övladına baxır. Görəsən 
Tanrını  dərk  edən,  Onu  axtaran  ağıllı  varmıdır?  Xaçan  körsənq  ki,  axıllılar 
ölərlər,  birləmə  fəhamsızlar  da  essizlər  tas  bolurlar  da  xoyarlar  yatlarğa 
ululuxların  kendilarininq...  (Məz.  48/49:  11).  Nə  zamanki  müdriklərin  də 
ağlsızlar  kimi  öldüklərini  və  olan-qalanlarını  özgələrə  qoyub  getdiklərini  görsən.. 
Alğışlıyım  Biyni  ki,  axıllı  etti  meni,  çax  ki  keçəgə  dağın  ögütlədilər  meni 
bövrəklərim menim (Məz. 15 /16: 7).  
Mənə nəsihət verən Bəyə (Rəbbə) alqış edirəm,  
Hətta gecələr də vicdanım mənə ağıl öyrədir.  
Törəsi  Eyəmizninq  zədəsizdir  da  xaytarırlar  canlarnı,  tanıxlıxı  Eyamizninq 
könüdür da axıllı etər oğlanlarnı (Məz.18/19: 8).  
Rəbbin qayda-qanunları düzdür, ürəyi sevindirir,  
Rəbbin əmrləri pakdır, gözləri aydın edir.  
axıllıx (-nınq, -nı, -lar) ism. – dərrakə, müdriklik, ağıllılıq, savad: 
axılsız (-dır, -nınq, -dan; -lar, -larnınq, -larnı, -lardan) sif.. – ağılsız, dərrakəsiz, 
savadsız,  axmaq,  boşbaş,  kütbeyin:  Dügül  bu  oldur,  xaysı  ki,  Eyəmizgə  tolar 
edinqiz siz, yığınları axılsızlar da dügül axıllı (Qan. 32: 6). 
Ey axmaq, ağılsız xalq,  
Rəbbə budurmu əvəziniz?  

---

 
33 
axılsızlan  ~  //  axılszlan  ~ (-ma, -dım, -dınq, -dı, -dıx, -dınqız, -dılar; -ıyır; -
acaxmen, -acax; sar) fel. ağlını itirmək, dəli olmaq, ağılsızlaşmaq 
axılsızlat  ~  (-ıyırmen,  -ıyırsen,  -ıyır)  fel.  –  ağılsızlatmaq,  ağıldan  çıxarmaq, 
dəli etmək 
axılsızlıx  (-nınq,  -qa,  -tan)  ism.  –  ağılsızlıq,  məsuliyyətsizlik,  dəlilik: 
Körgüzdünq joğovurtunqa seninq berklikni (ağırlıxnı) da berdinq içmə bizgə 
çağırnı axılsızlıxnınq (Məz. 59/60: 5).  
Göstərdin ümmətinə öz  acığını,  
Bizə ağılsızlıq şərabı içirdin. 
axın (-dan, -ı, -ın, -ına, -lar, -larnı, -larda, -larınqnınq, -larına) // ağın (-ına) // 
axn  ism.  -  axın,  bulaq,  çay,  şəlalə,  sel,  dalğa:  Terənliklər  terəndən  sarnadılar 
sanqa  avazına  axınlarınqnınq  seninq  (Məz.  41/42:  8).  Dərin  sular  şəlalələrinin 
səsi ilə dərin suları çağırdı. Axınlarda keçtilər boyumuz bizim, axınlarda tıyğısız 
(Məz. 123/124: 4).  
Sular bizi yuyub-aparardı,  
Sellər üstümüzü basardı.  
Axın suvlar endilar közlərimdən menim (Məz. 118/119: 136). Gözlərimdən sellər 
kimi  yaş  axır,  Yaxasna  axın  suvnunq  Papelonnunq  (Məz.  136/137:  1).  Babil 
torpağında, çay kənarında.  
axın ~ (-ğan, -max) fel. – axmaq, süzülmək: 
-Almaxlıx kim kimdən? 
-Oğul toğmax bilə ilgəri kelir Atadan da Can axınma bila kenə ol Atadan 
(Qriqori Hamamanın “Alban dilinin qrammatikası” kitabından) 
-Varislik kimdən kimə? 
-Oğul doğuşu ilə Atadan, Ruh isə süzülmək yolu ilə yenə Atadan. 
axınsuv  (-dan,  -lar,  -lardan;  -ların)  ism.  –  axarsu,  çay,  çay  qolu,  sel,  şəlalə: 
Yolda  köp  kez,  tarlıx  axınsuvlardan  (ll  Коr  11:  26).  Yolda  çətinlik  çox  vaxt  
axarsular səbəbindən olur. 
axır  (axırım  //  axrım,  -ı)  ism.  (<  azərb.  <  ər.)  –  axır,  son:  Da  axırı  xatının 
olğan  kişininq  yuvuxları  bolmaslar  keri  etməgə.  Mərhumun  yaxınları  onun 
arvadını kənarlaşdırmamalıdırlar. 
axirət ism. (< azərb. < ər.) – axirət, o biri dünya, ölümdən sonrakı həyat 
axırın  zrf.  –  asta-asta,  yavaş-yavaş,  sakitcə,  yavaşca:  Xulları  Tavitninq 
axırın  aytarlar  xulaxına  Tavitninq.  Davudun  nökərləri  Davudun  qulağına 
yavaşca dedilər. Köktəgi yolduzlar beg çust yügüriyirlər da bizgə körüniyirlər 
ki,  yerində  turyırlar  ya  beg  axırın  yüriyirlər.  Göydəki  ulduzlar  çox  sürətlə 
hərəkət edirlər, amma bizə elə gəlir ki, yerlərində durublar və ya çox yavaş hərəkət 
edirlər. 
axqan ism. – axma, ifrazat (maye ifraz), düşmə (uşağın düşməsi), yetişməmiş 
döl. 
Axkermən  x.  ism.  –  Ağ  Kirmən.  Əski  türk  şəhərlərindən  biri.  Ukraynanın 
Odessa vilayətində yerləşir. 
ax-xara  ism.  –  hərfi  tərcüməsi  “ağ-qara”.  Gerçək  mənası  -  mübahisə,  iddia: 
Axımız – xaramız bolmağay Yaqubğa utru. Yaquba qarş iddiamız olmayacaq. 
axl Bax: axıl 

---