Beyn əlxalq Çay Hövzələrinin Ətraf Mühitinin Qorunması (BÇHƏMQ) Müqavil ə №2011/279-666
Yüklə 1,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.11.3 Kənd təsərrüfatı çirkləndiriciləri ilə çirklənmə
- 2.11.4 Sel axınları ilə çirklənmə
- 2.11.5 Yeraltı suların istismarı
56
2.11.3 Kənd təsərrüfatı çirkləndiriciləri ilə çirklənmə
Kənd təsərrüfatı çirkləndiriciləri amilləri içərisində Respublika ərazisində suvarma əkinçiliyi aparılan yerlərdə gübrə və pestisidlərin uzun illər (axırıncı 5-6 il müstəsna olmaqla) intensiv istifadəsi ilə bağlıdır. Demək olar ki, 1960-1985-ci illər arasında mineral gübrələr də pestisidlər hər il rekord miqdarda lazım gəldi və ya gəlmədi, planlı formada torpağa səpilirdi.
Mineral gübrələrin assortimenti çox olmasına baxmayaraq yeraltı sulara təhlükə yaradanı azotlu gübrələrə daxil olan azotun (nitratlar, nitritlər, ammonium) birləşmələridir. Bu maddələr (birləşmələr) yeraltı hidrosferada çox dəyanətli və yaxşı miqrasiya edəndirlər. Bunlarla bağlı dünya əhalisi arasında, Azərbaycan istisna olmaqla bir çox xəstəliklər-verəsiliyin dəyişməsi (mutagen xüsusiyyətlər), uşaqların eybəcər (debil) doğulması (teragen xüsusiyyət), başqa sözlə genofondun pisləşməsi və s. baş verir.
Fosforlu gübrələr də toksik hesab edilirlər. Lakin fosforlu birləşmələrin yeraltı hidrosferada hərəkəti (miqrasiyası) onların yüksək səviyyədə sorbsiya olmaları və suda həll olmayan birləşmələr yaratmaları ilə müəyyən edilir.
Respublika torpaqlarında kalium gübrələri və müxtəlif mikroelementlərdən də yüksək kənd təsərrüfatı məhsulları almaq üçün istifadə edilir. Lakin onlardan nisbətən az istifadə edildiyindən və onların bitkilər tərəfindən yaxşı udulduğundan yeraltı sulara təhlükəsi başqaları ilə müqayisədə azdır.
Keçmiş SSRİ-nin normalarına əsasən planlaşdırılmış hər hektardan 35-40 sentner məhsul götürüləcək əkin sahələrinə 190-240 sen/ha azotlu gübrələr və 125-140 sen/ha fosforlu gübrələr verilirdi. Bununla yanaşı, pambıq, üzüm, tütün, taxıl və s. sahələrdə müxtəlif adda və həcmdə zəhərləyici maddələr verilirdi. (50-70 adda)
Aparılmış tədqiqatların nəticələrinə əsasən müxtəlif (50-150m) dərinliyə malik mərkəzləşmiş yeraltı su götürücülərdən götürülmüş nümunələrdə ekoloji vəziyyətin gərginliyi qeydə alınmışdır. Məsələn dəmirin miqdarı (mq/l) Tovuz (0,3), Qazax (0,5), Goranboy (2,0), Yevlax (1,0) şəhərlərinin mərkəzləşdirilmiş su götürücüləri sularında böyük diapazonda dəyişir, yağlar 11-118 mq/l, nitrat 1,5- 12,5 mq/l və s. olmuşdur. Bu və ya digər çirkləndiricinin yeraltı sularda miqdarı bir çox amillərlə yanaşı, bu çirklənmə mənbələrinin daimi və ya təsadüfü olmasından, yeraltı suların yatma dərinliyindən, aerasiya zonasındakı süxurların sorbsiya xüsusiyyətlərindən çox asılıdır. Maldarlıq komplekslərilə çirklənmə Respublika ərazisində maldarlıq, qoyunçuluq, toyuqçuluq, atçılıq və qismən donuzçuluq fermaları son 30-40 il ərzində xüsusəndə maldarlıq və qoyunçuluq geniş inkişaf etmişdir. Bununla əlaqədar olaraq bütün inzibati rayonlar ərzisində formalar üçün tövlələr tikilmişdir. Aparılmış tədqiqatlar nəticəsində Gəncə Qazax düzənliyinə qonşu olan Qarabağın düzənliyində aerasiya zonasının qalınlığından asılı olaraq fermalar yerləşən ərazilərdə çirkləndiricilər qrunt sularına miqrasiya etməsi müşahidə olunmuşdur.
Sel axınları ilə çirklənmə
Respublika ərazisində sel prosesləri də geniş yayılmışdır. Dağlıq bölgələrdə dağ qazma dağ mədən, buruq quyuları qazma və s. torpaq işləri , həmçinin sənayə, kənd təsərrüfatı, məişət tullantıları, digər kimyəvi və texniki maddələr sellərlə ərazilərə gətirilərək ətraf mühitə və yeraltı hidrosferaya bir başa yaxud dolayısı yollarla da potensial çirklənmə mənbəyi ola bilər. 1997- ci ilin oktyabr ayında Gəncə-Qazax düzənliyində Goranboy və Yevlax rayonları ərazisində baş vermiş sel prosesi ilə bir neçə yanacaq doldurma məntəqəsində neft məhsullarının ətraf mühitə 57
dağılması qeydə alınmışdır. Bu lokal proses olsa da ətrafda qrunt suların çirklənməsinə səbəb olmuşdur.
Y
eraltı suların qədim zamanlardan əhalinin su təchizatında kəhrizlər qazıyaraq istifadə edildiyi qeyd edilib. Onların sərfi adətən 5-20 l/s, bəzən isə 30-70 l/s olmuşdur. Sonralar baxımsızlıq ucundan onların bir qisminin gözü dolmuş, digərlərinin təsir zonasında çoxsaylı istismar buruq quyuları qazılaraq onların bəzilərinin tam sıradan çıxmasına, digərlərin isə sərfinin azalmasına səbəb olmuşdur. Yeraltı sulardan horizontal drenlər vasitəsilə Ağstafaçaydan Qazax şəhərinin, Axınçaydan və Zəyəmçaydan Tovuz şəhərinin və kəndlərinin, Şəmkirçaydan Şəmkir şəhərinin, Gəncəçaydan Gəncənin və s. su təchizatı problemi qismən ödənilir. Bu drenlərin məhsuldarlığı 3-6 l/s-dən 50-60 l/s arasındadır. Yeraltı sulardan ən çox pərakəndə və xətti sugötürücülər-buruq quyuları vasitəsilə istifadə edilir. Onların ümumi sayı 2000 ədədi keçmişdir və dərinlikləri isə 25-70 m, çox vaxt 120- 150 m, bəzən 300-400 m, quyulardan isə nasoslar və özüaxarla 50-70 l/s-yə qədər, çox vaxt 5-30 l/s su alınır. Onlardan suvarma məqsədilə geniş istifadə edilir.
Yeraltı şirin və az minerallaşmaya malik suların regional istismar ehtiyyatları bütün sulu komplekslər üçün 4075 min m 3 /gün həcmində təsdiq edilib. Gəncə şəhərinin su təchizatı ilə bağlı Gəncəçayın gətirmə konusunun yeraltı su ehtiyyatları 200,8 min m 3
232,8 min m 3 /gün , Şəmkir şəhəri əhalisinin su təchizatı üçün 17,3 min m 3 /gün və Daşsalahlı bentonit gilləri karxanası üçün Coqasçayın yataqaltı suyunun ehtiyyatları 2,5 min m 3 /gün həcmində Dövlət Ehtiyyatlar Komissiyalarında təsdiq edilmişdir.
Yeraltı suların istismarı Gəncə-Qazax düzənliyində intensiv şəkildə aparılır. Xüsusilə suvarma təsrrüfatı üçün qazılan subartezian quyularının sayı ilbə il artmaqdadır. Bu isə qrunt sularının səviyyəsinin aşağı düşməsinə, çaylarda suyun azalmasına, ekosistemdə neqativ halların yaranmasına səbəb olur.
Məsələn 1976-1985-ci illər Gəncəçayın gətirmə konusunda yeraltı suların (adətən qrunt və I-II təzyiqli su horizontların) intensiv istismarı nəticəsində ildə 0,3-0,5 m, bəzən 2,0 m-ə qədər sürətlə düşmüşdür.
Gəncə-Qazax düzənliyinin qərbdən Gürcüstan Respublikasının hidrogeoloji hövzəsi ilə həmsərhəddir. Düzənliyin qərb hissəsində (Ağstafa, Qazax rayonları ərazisində) pərakəndə şəkildə qazılmış istismar quyuları vasitəsi ilə hasilat qonşu Respublikanın yeraltı su ehtiyyatlarına neqativ təsir göstərmir. Monitorinq quyularının çoxillik məlumatlarına əsasən düzənliyin bu hissəsində qrunt sularının səviyyələrində ciddi dəyişiklik baş verməmişdir. Burada rejim müşahidə məntəqələrində səviyyənin illik amplitudası 0,70 m-1,0m olur, çoxilliklər boyu qrunt sularının səviyyəsinin yatma dərinliyi demək olarki, stabil qalır. Təzyiqli hoizontları açmış fəvvarəli müşahidə quyularında suyun sərfi çoxilliklər miqyasında demək olarki stabil qalmışdır.
2.12 İnsan fəaliyyətinin əsas sahələri
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2004-cü il fevral ayının 11-də imzalamış 24 saylı Fərmanına əsasən 2004-2008 və 2009-2013-cü illərdə regionların sosial-iqtisadi inkişaf Proqramlarına əsasən makroiqtisadi stabillik və uzunömürlü inkişafı təmin etmək üçün görülən tədbirlərin nəticələri bu iqtisadi rayonun da dinamik iqtisadi inkişafına səbəb olmuşdur. Proqramın əsas məqsədi milli iqtisadiyyatın dinamik inkişafı istiqamətində ardıcıl və əlaqələndirilmiş siyasəti həyata keçirməklə vətəndaşların həyat səviyyəsinin artımını təmin etməkdir. Yüklə 1,19 Mb. Dostları ilə paylaş:
|