Beynəlxalq iqtisadi hüquq anlayışı Beynəlxalq iqtisadi hüququn nizamasalma predmeti

 
Дцнйа  тиcарятинин  БМТ  чярсивясиндя  бейнялхалг  тянзимлянмясиндя 
ЙУНКТАД/ЦТТ-нин  Бейнялхалг  Тиcарят  Мяркязи  (International  Trade  Center 
UNCTAD/WTO  –  ITC)  дя  иштирак  едир.  Онун  бейнялхалг  игтисади-  тиcарят 
мцнасибятляринин  инкишафында  вя  тянзимлянмясиндя  ваcиб  рол  ойнамасы  шяксиздир. 
Бейнялхалг  Тиcарят  Мяркязи  (БТМ  –  ITC)  1964-cц  илдя  ГАТТ  цзвц  олан 
юлкялярин гярары иля тиcарятин инкишафына йардым етмяк мягсядиля йарадылмышдыр. О, 
юз  щцгуги  статусуна  эюря  ГАТТ  вя  БМТ-нин  йардымчы  иш  органы  олуб, 
ЙУНКТАД  васитясиля  фяалиййят  эюстярир.  Беля  ки,  1968-cи  илдян  ЙУНКТАД 
Бейнялхалг  Тиcарят  Мяркязинин  иштиракчысы  кими  ГАТТ-йя  гошулмушдур.  1995-cи 
илдя Цмумдцнйа Тиcарят Тяшкилатынын (ЦТТ) йарадылмасы иля баьлы олараг, онун 
ады дяйишяряк ЙУНКТАД/ЦТТ-нин Бейнялхалг Тиcарят Мяркязи олмушдур. 
ЦТТ  вя  ЙУНКТАД  цзвц  олан  дювлятляр,  фактики  олараг,  БТМ-ин 
цзвцдцрляр.  Беля  ки,  юз  статусуна  уйьун  олараг,  онун  юзцнцн  цзвляри  йохдур. 
1973-cц  илдян  ЕКОСОС-ун  гятнамяси  ясасында  БТМ  тиcарятин,  илк  нювбядя, 
инкишаф  етмякдя  олан  юлкяляря  ихраc  ямялиййатларынын  инкишафына  техники  йардым 
эюстярилмяси  цзря  мяркязи  орган  (БМТ  системиндя  мяркязи  орган)  функсийасыны 
йериня йетирир. 
БТМ-ин мягсядляри бунлардан ибарятдир: 
-тиcаряти стимуллашдырмаг цчцн инкишаф етмякдя олан юлкялярдя инфраструктур 
йарадылмасына кюмяк етмяк; 
-ихраc  базарларыны  мцяййян  етмяк  вя  цзя  чыхармаг,  онлара  чыхыш  цчцн 
йардым етмяк; 
-тиcарятя кюмяк едян ихтисаслашдырылмыш милли гурумлар йаратмаг; 
-чохтяряфли ясасла тиcарятин инкишафыны стимуллашдырмаг; 
-идхал ямялиййатлары техникасыны тякмилляшдирмяк. 
БТМ мящсулларын кейфиййятинин йцксялдилмясиня вя маркетинг фяалиййятинин 
инкишафына йардым етмяк, тиcарят ямлиййатларынын щяйата кечирилмяси техникасы цзря 
хидмят  эюстярмяк,  бейнялхалг  тиcарят  щаггында  информасийа  вермяк,  идхал 
ямялиййатларынын  апарылмасына  кюмякликnэюстярмяк,  тиcарятин  инкишафына  имкан 
верян  програмлар  щазырламаг  вя  диэярnистигамятлярдя  фяалиййят  эюстярир.  Бцтцн 
фяалиййят  истигамятляриндя  о,  нисбятян  аз  инкишаф  етмиш  юлкяляря  хцсуси  диггят 
йетирир. 

---

7.9  Tariflər və Ticarət üzrə Baş Saziş (GATT) beynəlxalq ticarət  
       sisteminin ilk universalbeynəlxalq hüquqi əsası kimi 
 
II  Dünya  müharibəsindən  sonrakı  dövrdə  inkişaf  etmiş  dövlətlər  Beynəlxlaq 
Valyuta Fondu və Dünya Bankı ilə bir yerdə dünya iqtisadi sisteminin üçüncü sütunu 
olan universal Beynəlxalq Ticarət Təşkilatının yaradılması qərarına gəlir. Beynəlxalq 
Ticarət  Təşkilatının  funksiyalarına  çoxtərəfli  səviyyədə  sosial  iqtisadi  problemlərin, 
ticarət  siyasətinin,  iqtisadi  inkişaf,  məşğulluq,  investisiya,  beynəlxalq  əmtəə 
sazişlərinin  tənzimlənməsi  daxil  idi.  Beynəlxalq  Ticarət  Təşkilatının  Nizamnaməsi 
(Havana  Xartiyası)  50-dən  çox  dövlət  tərəfindən  imzalansa  da  ABŞ-ın  qeyri-
konstruktiv  mövqeyinə  görə  çoxluq  tərəfindən  ratifikasiya  edilmir.  Bütün 
razılaşdırılmış  tarif  dərəcələri  ilə  birlikdə  ticarətin  liberallaşdırılması  üzrə  qaydalar 
Tarif  və  Ticarət  üzrə  Baş  Saziş  adı  ilə    (General  Agreement  on  Tarifs  and  Trade-
GATT)  müvəqqəti  əsasda  1948-ci  il  yanvarından  qüvvəyə  minir.  GATT  ilkin 
variantında Beynəlxalq Ticarət Təşkilatının yaradılmasına qədər müvəqqəti razılaşma 
kimi  nəzərdə  tutulsa  da,  Beynəlxalq  Ticarət  Təşkilatını  yaratmaq  mümkün  olmadığı 
üçün  Dünya  Ticarət  Təşkilatı  təsis  edilənə  kimi  beynəlxalq  ticarət  münasibətlərini 
tənzimləyən əsas normativ-institusional sistem olaraq qalır və 1948-ci ildən 1994-cü 
ilə  kimi  beynəlxalq  ticarətin  əsas  beynəlxalq  hüquqi  tənzimetmə  vasitəsi  kimi  çıxış 
etmişdir.   GATT çoxtərəfli ticarət sazişi funksiyasına malik olaraq yeni əlavələri ilə 
birlikdə  beynəlxalq  ticarət  məcəlləsi  funksiyasını  yerinə  yetirmişdir.  GATT-ın 
iştirakçısı  olan  dövlətlərlə  yanaşı  qeyri-üzv  dövlətlər  də  əksər  halda  daxili 
qanunvericilik  normalarını  beynəlxalq  ticarət  hüququnun  (GATT)  normalarına 
uygunlaşdırmaq  məcburiyyətində  qalmışlar  ki,  bu  da  GATT-ın  tənzimetmə 
sistemindəki  əhəmiyyətindən  xəbər  verir.    GATT-1947-nın  əsas  mətni  1964-cü  il 
dəyişikliyi  ilə  4  hissədə  təsbit  edilən  38  maddədən  ibarət  olaraq  (GATT-ın  tətbiq 
edilməsi haqqında Protokol istisna) olmaqla GATT 1994-cü formalaşdırılmışdır. 
Qeyd etdiyimiz kimi, GATT-1994 GATT-1947-dən fərqli sənəddir. GATT1994 
GATT-1947-nin  təkminləşdirilmiş,  dəqiqləşdirilmiş  variantıdır.  Uruqvay  raundunda 

---

GATT-1994-ün  meydana  gəlməsi  GATT-1947-nin  zəif  tərəflərini  aradan  qaldırmaq 
zərurəti ilə bağlı olmuşdur: 
- GATT-1947-nin  yalnız  müəyyən bir  hissəsi  məcburi  xaraqter  daşıyırdı. 1947-
ci  il  30  oktyebrda  Cenevrədə  imzalanmış  GATT-ın  müvəqqəti  tətbiqi  haqqında 
Protokolda  dövlətlər  nəzərdə  tutmuşdular  ki,  GATT-ın  (əsas)  hissəsi  onun 
iştirakçılarının  cari  qanunvericiliyinə  maksimum  uyğunlaşdırılmış  qaydada  tətbiq 
edilir.  Başqa  sözlə  desək,  GATT-1994-cü  il  qüvvəyə  minənə  kimi  mövcud  olan 
dövlətlərin  qanunvericiliyi  GATT-1947-ci  il  normaları  qarşısında  üstünlüyə  malik 
idi;  
-  GATT-1947-nin  müxtəlif  maddələri  mətnin  başa  düşülməsi  baxımından 
müxtəlif  qaydad  təfsir  oluna  bilərdi  və  buna  görə  də,  nümunəvi  təfsirə  zərurət 
yaranardı; 
-  GATT-1947  ətrafında  mürəkkəb,  kompleks  xaraqterli  sazişlər  formalaşmışdı. 
Dövlətlər  həmin  sazişlərdə  iştirak  edib-etməyəcəklərini  cari  maraqlarına  uyğun 
olaraq  müəyyən  edirdilər.  Məsələn,  1979-cu  il  Antidempinq  Məcəlləsinin  ümumi 
əsasında yalnız 26 dövlət qəbul etmişdi. GATT-1947 elə bir təsisata çevrilmişdir ki, 
dövlətlər  öz  üzərlərində  ümumi  öhdəliyi  1/3-dən  də  azını  götürməklə  mənfəət  əldə 
etməyə  çalışırdılar.  Bir  sözlə  GATT-1947  vahid  hüquqi  rejim  formalaşdıra 
bilməmişdi;  
-  GATT-1947-yə  nəzarət  edən  beynəlxalq  təşkilati  sturuktur  kvazibeynəlxalq 
xaraqter  kəsb  edirdi.  Həmin  təsisat  beynəlxalq  müqavilə  əsasında  yaradılmamış  və 
kifayət  qədər  sturuktura  malik  olmadığı  üçün  beynəlxalq  ticarətin  “tənzimləyici” 
funksiyalarını da təmin edə bilməmişdi; 
GATT-1947  çərçivəsində  mübahisənin  həlli  mexanizmi  kifayət  qədər 
mükəmməl  deyildi.  Qərar  təsdiq  olunan  zaman,  məğlub  olan  tərəf  konsensusdan 
istifadə etməklə onun əleyhinə çıxarılmış qərardan imtina edə bilərdi. 
GATT-1947-nın  nöqsanlarına  baxmayaraq,  onun  uğurlarını  da  qeyd  etmək 
lazımdır.  GATT-ın  praktik  fəaliyyəti  Dünya  Ticarət  Təşkilatının  institusional 
planından ayrılmazdır. 

---