Beynəlxalq iqtisadi hüquq anlayışı Beynəlxalq iqtisadi hüququn nizamasalma predmeti

Nüvə  enerjisindən  dinc  məqsədlər  üçün  istifadə  sahəsində  dövlətlərarası 
əməkdaşlığın  genişləndirilməsi  istiqamətində  BMT  ilə  sıx  əməkdaşlıqda  olan 
beynəlxalq  təşkilatlar  çıxış  edilir.  Bu  sahədəki  funksional  fəaliyyətin  önündə 
Beynəlxalq  Atom  Enerjisi  Agentliyi  (IAEA)  dayanır.  Agentliyin  yaradılması 
məsələsi BMT Baş Məclisində yekdilliklə qəbul edilən «Sülh naminə Atom» (1954) 
Qətnaməsilə  irəli  sürülmüş  və  1957-ci  ildə  onun  Nizamnaməsi  qüvvəyə  minmişdir. 
Agentlik  nüvə  enerjisinin  sülh  naminə  istifadə  edilməsi  üçün  yaradılmış  universal 
təşkilatdır.  Mənzil  qərargahı  Vyanada  (Avstriya)  yerləşən  bu  hökumətlərarası 
təşkilatın  təyinatını  qeyd  etdiyimiz  kimi,  dinc  məqsədlər  üçün  nüvə  energetikası 
sferasında  beynəlxalq  əməkdaşlığı  genişləndirmək  təşkil  edir.  Agentlik  BMT  ilə  sıx 
əməkdaşlığa  malik  olsa  da,  BMT-nin  ixtisaslaşdırılmış  müəssisəsi  hesab  edilmir. 
Belə ki. BMT Nizamnaməsinin 57-ci, 63-cü maddələri, eləcə də IX və X fəsilləri ilə 
ixtisaslaşdırılmış müəssisə kimi Agentliyin bütün xüsusiyyətləri əhatə edilmir. 1957-
ci  ildə  BMT  ilə  bağlanan  sazişə  görə  Agentlik  BMT-nin  ümumi  rəhbərliyi  altında 
atom  enerjisinin  sülh  məqsədləri  üçün  tətbiqi  ilə  bağlı  beynəlxalq  fəaliyyətə  görə 
məsuliyyət  daşıyır.  Agentlik  hər  il  özünün  fəaliyyətinə  görə  BMT-nin  əsas 
orqanlarından Baş Məclis, zərurət olduqda Təhlükəsizlik Şurası, həmçinin İqtisadi və 
Sosial Şura qarşısında hesabat verir (m.III. B.4: m.XII). 
Qlobal 
enerji 
təhlükəsizliyinin 
institusional 
mexanizmi 
ilə 
bağlı 
müzakirələr 
Beynəlxalq 
Enerji 
Forumu 
çərçivəsində 
daha 
tez-tez  səslənməkdədir.  Dünya  enerji  bazarında  məlumat  mübadiləsi  enerji 
forumlarını daha yüksək səviyyədə təşkil etmək üçün Beynəlxalq Enerji Forumunun 
hələ  2000-ci  ildə  Səudiyyə  Ərəbistanı  tərəfindən  (7-ci  Ər-Riyad  forumunda)  daimi 
katibliyin  yaradılması  təklifi  irəli  sürülmüşdür.  Əksər  iştirakçı  dövlətlər  katibliyin 
yaradılmasının  enerji  resursları  istehsalçıları  və  istehlakçıları  ilə  qlobal  dialoqun,  o 
cümlədən müxtəlif beynəlxalq təşkilatlar (BMT, Beynəlxalq Enerji Agentliyi, Dünya 
Bankı, Beynəlxalq Valyuta Fondu, OPEC və d.) arasında qarşılıqlı fəaliyyətin təmin 
edilməsində  mühüm  rol  oynayacağını  qeyd  etmişlər.  Beynəlxalq  Enerji  Forumu 
enerji  siyasəti  məsələləri  üzrə  çoxtərəfli  forum  kimi  iki  ildən  bir  keçirilir.  Onun 

---

fəaliyyəti  qeyri-formal  xarakter  kəsb  etsə  də,  enerji  siyasətində  müəyyən 
koordinasiyanı  təmin  edir.  Beynəlxalq  Enerji  Forumunun  fəaliyyəti  analiz  edilərkən 
o,  dünya  enerji  siyasətində  inteqrasiya  prosesini  təşviq  edən  siyasi  dialoq  mərkəzi 
kimi  diqqəti  cəlb  edir.  Buna  baxmayaraq  əsasən  2002-ci  il  Osaka,  2004-cü  il 
Qleniqls,  2006-cı  il  Sankt-Peterburq  Qlobal  enerji  təhlükəsizliyi  sammitləri 
nəticəsində  daha  dəqiq  təşkilatlanma  istiqamətində  tədbirlərin  genişlənməsi  tədricən 
nizamnaməsiz və beynəlxalq təsis müqaviləsi olmayan «enerji» BMT-nin yaranması 
meylləri; işçi katibliyin mövcudluğu, dünya enerji bazarında resursların istehsalçıları 
və  istehlakçıları  arasında  dialoqun,  şəffaflığın  və  stabilliyin  yüksəldilməsi 
tendensiyaları diqqəti cəlb edir. 
Enerji  resurslarının  istifadəsində  ətraf  mühitə  mənfi  təsiri  azaltmaq  məqsədilə 
BMT-nin fəaliyyət istiqamətlərindən biri də Katibliyi Bonnda (Almaniyada) yerləşən 
BMT-nin  İqlim  dəyişikliyi  üzrə  çərçivə  Konvensiyasıdır.  Həmçinin  konvensiyaya 
qəbul  edilmiş  eyni  adlı  (1997)  Kioto  Protokolunun  implementasiyası  ilə  əlaqədar 
üzv-dövlətlərin  Nəzarət  Konfransı  qeyd  edilməlidir.  Nəzarət  Konfransı  (Komitəsi) 
çərçivəsində  keçirilən  danışıqlar  elektrik  enerjisinin  yeni,  bərpa  olunan,  həmçinin 
bərpa olunmayan mənbələrindən istifadə, onların nəqli və d. məsələləri əhatə etməklə 
üzv-dövlətlərin ticarət siyasətinə əhəmiyyətli təsir etməkdədir.  
BMT  çərçivəsində  enerji  məsələsi  ilə  məşğul  olan  digər  struktur  Ticarət  və 
İnkişaf  üzrə  BMT  Konfransıdır  (UNCTAD).  UNCTAD  ayrı-ayrı  təbii  resursların 
istifadəsi  üzrə  model  hüquqi  tənzimetmə  qaydalarını  hazırlamaqla  yanaşı  inkişafda 
olan ölkələrin iqtisadi mövqeyini möhkəmləndirmək üçün tədbirlər də həyata keçirir. 
Transmilli  korporasiyaların  davranış  qaydaları,  kontrakt  modelləri,  eləcə  də  enerji 
resurslarının ticarətinə Dünya Ticarət Təşkilatının «hüquq» qaydasının tətbiqi, enerji 
ekspertizası və d. məsələlərin həlli UNCTAD-ın fəaliyyət istiqamətlərindəndir. 1986-
cı  ildə  UNCTAD  çərçivəsində  yaradılan  Dəniz  Dibinin  İstifadəsi  üzrə  Beynəlxalq 
İdarə  sahil  sularında,  həmçinin  dəniz  dibində  faydalı  qazıntıların  hasilatı  sferasında 
siyasətin  formalaşdırılması  və  hüquqi  rejimin  müəyyən  edilməsi  istiqamətində 
fəaliyyət göstərir.  

---

 
11.5. Beynəlxalq enerji hüququnun prinsipləri 
 
Beynəlxalq hüququn norma və prinsiplərinin sistemləşdirilməsi yeni normaların 
yaradılması  baxımından  əhəmiyyətlidir.  Belə  bir  nəticə  beynəlxalq  enerji  hüququ 
üçün  də  qiymətlidir.  Burada  yardımçı  prinsip  və  normaların  təşəkkül  prosesi 
getməkdədir  və  bu  zaman  EXM,  onunla  bağlı  Protokol,  nüvə  enerjisi  sahəsində 
müqavilələr  və  digər  beynəlxalq  hüquqi  aktlar  müvafıq  prinsiplərin  əsası  kimi  çıxış 
edir. 
Beynəlxalq  enerji  hüquq  münasibətlərinin  subyektləri,  iştirakçıları  üçün  prinsipləri 
növbəti ardıcıllıqla müəyyən etmək olar: 
- enerji resursları üzərində dövlət suverenliyi prinsipi; 
- enerji təhlükəsizliyinin təmin edilməsi prinsipi; 
- enerji bazanın tənzimlənməsində liberallaşdırma prinsipi; 
- enerji effektivliyi və ətraf mühitin mühafızəsi prinsipi: 
- enerji dövriyyəsində əməkdaşlıq və monitorinq prinsipi. 
 
11 .6. Enerji resursları üzərində dövlət suverenliyi prinsipi 
 
Enerji  resursları  üzərində  döviət  suvereniiyi  prinsipi  «dövlətlərin  suveren 
bərabərlik» və yaxud «dövlətlərin təbii ehtiyatları və bütün iqtisadi fəaliyyət üzərində 
suverenliyi»  prinsipindən  doğur.  Təbii  ehtiyatlar,  enerji  resursları  üzərində  dövlət 
suve-renliyi prinsipi  BMT  Baş Məclisinin  məlum 1962-ci  ıl Qətnaməsində, 1974-cü 
il «sənədlər üçlüyündə» və d. aktlarda ifadə edilıb. 
1974-cü  il  Dövlətlərin  iqtisadi  hüquq  və  vəzifələri  Xartiyasında  «Dövlətlərin 
hüquqları»  bölməsində  qeyd  olunur  ki,  hər  bir  dövlət  özünün  bütün  ehtiyatları 
üzərində  tam  və  daimi  suverenliyə  malik  olmaqla  iqtisadi  fəaliyyəti,  o  cümlədən, 
sahiblik,  istifadə  və  istismarı  azad  həyata  keçirməlidir  (m.2  .b.l).  1978-ci  il 
Dövlətlərin müqavilələrə münasibətdə hüquqi varisliyi haqqında və 1983-cü il Dövlət 

---