Bilimlendiriw

II. BAP. Balalardi a`dep-ikramliliqqa ta`rbiyalawda shan`araqta ata-ana ha`m shan`araq ag`zalarinin` waziypalari

1. A`dep-ikramliliq ta`rbiyasi mazmuni

A’dep-ikramlilik ta’rbiya ta’rbiyalik jumislar kompleksinde jetekshi orin tutadi. a’dep yaki tartip degende - adamlardin usi ja’miyette katnaslar sistemasi menen tariyxiy baylanisli bolgan minez kuliklardi belgilep beretugin nizam - kag’iydalar tusiniledi.
A’dep - ikramlilik minez-kulik sozleri arabsha bolip, olar ozbek, karakalpak tilinde de o’z ma’nisinde kollaniladi. Ayirim a’debiyatlarda a’dep-ikramlilik adamlardin xa’r bir ja’miyetke ta’n minez-kulik normalari jiynagi delinse, baskalarinda bolsa, a’dep - ikramlilik ja’miyetlik sana tartip – kag’iyda bolip, bul tartip - kagiyda ja’miyetlik turmistin xa’mme taraularinda adamlardin xa’reketin tartipke saliu funktsiyasin orinlaydi delinedi. Shig’is alimlari a’dep-ikramliliqti ekige ajiratip ta’riyipleydi. Sonliqtan ataqli pedagog ha’m shayir A.Avloniy adamlardi a’dep-ikramliliq jaqtan eki toparg’a bo’ledi ha’m ha’r bir toparg’a tiyisli bolg’an sipatlardi ta’riypleydi. Onin’ ko’rsetiwinshe «jaqsi minezli ha’m jaman minezli» boladi. «A’dep-ikramliliq ilimi –adamlardin’ minez-qulqin ekige bo’liw bolip tabiladi. Eger na’psi payda bolip jaqsi minez-quliq. Eger ta’rtipsizo’sip, jaman isler qilatug’in bolip ketse, jamanliqqa say bolip jaman minez-quliq» dep ataladi. Demek a’dep-ikramliliq ta’rbiyada jaqsi minez-quliqti qa’liplestiriw ushin gu’res alip bariladi.
Xalik bilimlendiriu tarauinda okitiu okiushilardi` a’dep - ikramlilikti terenlestiriu menen birge alip bariladi. Olarda sana menen minez birligi ta’rbiyalanadi. Jeke adamnin ja’miyet xa’m Uatanga, miynetke, adamzlarga, oz minez - kulkina katnasin tomendegishe tekseriu mu’mkin
Miynetke a’dep ikramliliq qatnasti ta’rbiyalau -jeke adamnin pu’tkil ruxiy bagdarin belgileydi,sebebi islemey gurespey jasau mu’mkin emes. Miynet jasau negizi.
Bul a’dep ikramlilik muna’sebet jeke adamnin miynet protsessinde payda bolatugin jokari sanasinda miynettin turmistagi rolin anlauda jeke ha’m ja’ma’a’t miynetine hurmet qiliu ha’m miynet suygishlikde sa’ulelenedi.
Mektep okiushilari tomendegi tartip normalarina konigiu kerek`

1. 
   Kabil kilingan tartip kagiydalarga okiuda, mektepte, bos uakitlarda keuil boliuge muta’jlik seziu~
   
2. 
   Ozin - ozi tekseriu xa’m oz minez - kulkin baskariu
   
3. 
   Ja’ma’a’tke tartip buzgan balalarga karsi belsene guresiu.
   

Tartip tiykarinda sona jatadi, oni kabil etiu baskaradi. Sanali tartipti ta’minleytugin kattilik garezsizlik , ozin tut biliu, sholkemles-tiriushilik ka’biletlilik sipatilari bolip tabiladi. Sanali tartip xujdan xa’m duris sozlik penen baylanisli.
Mektepke balalardi a’dep - ikramlilik ta’rbiyaga ta’rbiyalau sabak protsessinde, klasstan xa’m mektepten tis turli jumislarda alip bariladi. Okiushilarga bilim (koz aldina keltiriu - sezim, obrazli bilimler, xabar - auiz-eki maglumat, tusinik uliumalaskpn bilim) tukimlilik xa’m konlikpeler berildi.
Mektepte a’dep - ikramlilik ta’rbiya beriude xa’r kiyli usillar kollaniladi.
Tomende usi usillardan keltiremiz`

1. 
   a’dep - ikramlilik ta’rbiyasi okiu protsessi menen kosip alip bariladi. Ulli nemis pedagogi A.V.Distervogtin aytkaninday, jaksi okita bilgen okitiushi jaksi ta’rbiyalaydi
   
2. 
   a’dep - ikramlilik protsessinin tabisi okiushilar xa’m mugallimler ja’ma’a’tinin ukibina baylanisli. Bunin ushin ja’ma’a’t auizbirshilikli xa’m tatiu, balalar ta’rbiyali boliui kerek
   
3. 
   Ta’rbiyalik islerdin jobali boliui xa’m birlikli turde a’melge asiriliui a’dep - ikramlilik tabisin ta’miynleydi. A.S.Makarenkonin on jokargi bilimli, ozinshe isleytugin mugallimnen, bilim da’rejesi pa’s (orta maglumat) bir jag’adan bas shig’aratugin bes mug’allim abzal» - degen umitpau kerek.
   
4. 
   Mektepke uniamli a’motsional sharayat jaratiu a’dep ta’rbiya protsessine paydali ta’sir etedi. Ma’selen, Respublika Garezsizligi kuni, Nauriz bayrami kunleri
   
5. 
   Ba’rine okiushilardin mekteptegi uliuma xa’m bir ta’rtip kagiydalarina suyeniu
   
6. 
   a’dep - ikramlilik ta’rbiyada balalardi sanali, tusiniklerdi sa’ulelendriude, tusindiriu, uktiriu, sa’ubet, ba’seki, lektsiya, keuil aliu, jazalau usillarin paydalaniu
   
7. 
   Miynet aldingilari, ilim pa’n xizmetkerleri, miynet xa’m uris veteranlari, kop balalai analar, imanli garrilar, xajilar menen ushirasiular sholkemlestirip bariu za’rur.
   

Ulli adamlar Al-Farabiy, Al-Beruniy siyaqli ulli babalar ilim dun`yasinin’ jariq juldizlari bolip, aqil, a’dep-ikram ha’m ilimde pu’tkil dun`ya ta’n alg’an insanlar bolip qaldi. Olardin’ pedagogikaliq ha’m ilimiy xizmetleri ruwxiy dun`yamizdi bayitiwda biybaha miyraslar bolip esaplanadi. A’dep-ikramliliq qag’iydalarin u’yreniw keleshekte insanlar arasinda, o’mirde o’z ornin tabiw ushin en’ za’ru’r sha’rt bolip esaplanadi. Sonin’ ushin da xaliq «A’dep-adamnin’ ziyneti» dep a’depti ju’da’ joqari bahalag’an. Usinin’ menen a’dep insan ushin altinnanda qimbat, a’dep adamg’a ha’r qanday jan’a kiyim-kenshek ha’m bezeklerden de joqari turadi delinedi.
Ga’rezsizlikke eriskennen keyin elimizde ta’lim-ta’rbiya tarawinda tu’pkilikli o’zgerisler ju’z berip atir. Milliyligimiz tiklenip materialliq ha’m ruwxiy baylig’imizdin’ jan’a ashilg’an betleri ashilmaqta.
Prezidentimiz I.Karimov elimiz jaslarinin’ aqilli, bilimli ruwxiy ta’repten jetilisken o’zinin’ o’tmishi ha’m qa’diriyatlari menen maqtana alatug’in ?atannin’ gu’llep jasnaytug’inlig’ina bekkem isenim menen qaraytug’in etip ta’rbiyalaw ma’selelerine atalarsha g’amqorliq jasamaqta. «Bizin’ perzentlerimiz bizden go’re ku’shli, aqilli ha’m a’lbette, baxitli boliwi kerek» dep jaslar ta’rbiyasin ma’mleketlik siyasiy da’rejesine ko’terdi. Jaslardi ka’malatqa jetkiziw-ushin olardi o’tkendegi ulli oyshillarimizdin’ miyras etip qaldirg’an milliy ruwxiy, moralliq
ma’deniy miyraslarimizdi u’yreniw, olardi a’meliyatta qollana aliw ha’m sonin’ menen bir waqitta olardi ko’z qarashig’inday saqlap, qa’dirlewimiz kerek.
Biz ruwxiy bay ma’deniy miyrasqa iyemiz, qa’legen tarawg’a na’zer salsaq haqiyqatti ko’riwimiz mu’mkin. Muqaddes zaminimizde tuwilip do’retiwshilik miynet etken Ibn Sino, Xorezmiy, Beruniy siyaqli allamalarimizdin’ ullilig’i pu’tkil dun`yag’a a’welden ma’lim. Biz olardin’ miyraslarin ha’r ta’repleme ken’nen u’yreniw baxtina g’a’rezsizligimiz arqali eristik. Endigiden bilay olardin’ ullilig’i jasalma ta’rizde kemsitilip kelingen danishpanlardin’ o’miri, ilimiy- ruwxiy, ma’deniy miyraslarin qunt penen u’yreniw-bul ma’mleketimizdin’ ilimiy qa’diriyatlarin bayitiw bolip tabiladi.
Farabiy shan’araqta ka’mil insandi jetilistiriwde en’ da’slep jaslarda moralliq qa’siyetlerdi qa’liplestiriw kerekligin aytadi. Ol a’dep-ikramli insan degende oqiw- ilimge umtiliwshi, haqiyqatliq ha’m a’dalatliq ushin gu’resiwshi, o’tirikshiliktin’ dushpani, o’z pikirinde turatug’in, adamlardi na’zerde tutadi. Ol jaqsi minez- quliqli adam boliw ushin o’zinde on eki tu’rli qa’siyetti birlestirgen boliw tiyis dep esapladi.
1. Jaqsi den sawliq. 2. O’tkir zeyin. 3. bekkem yad
4. Tez qararg’a keliw. 5. Suliw so’ylew. 6. Oqiw bilimge umtiliw

7. 
   ziyanli qumar oyinlardan awlaq boliw. 8. Shinliqti ha’m a’dillikti su’yiw. 9. Ar- namisli boliw. 10 Adamgershilikli boliw. 11. Jo’nsiz o’jet bolmaw.
   

Farabiy adamlarda tuwma moralliq sezimler bolmaytug’inin, onin’ ta’rbiya arqali ju’zege keletug’inlig’in adamnin’ xarakteri, minez-qulqi ol jasap atirg’an sotsial ortaliqta qa’liplesetug’inlig’in bayanladi.
Abu Rayxan Beruniy-ja’ha’nde aqil za’kawatli, teren’ ilimi menen taiyxta ayriqsha orin tutatug’in ulli oyshil danishpan. Ol pa’nnin’ matematika, astronomiya, astrologiya, geografiya, etnografiya, filosofiya, minerologiya, ja’miyetlik tarawlardin’ joqari bilmmdani edi. Onin’ ko’pshilik shig’armalarinda insannin’ a’dep-ikramli, qulqi haqqinda teren’ pikirler bayan etilgen.
Beruniy «O’tken a’wladlar estelikleri» shig’armasinda ayirim adamlardin’ minezinde bar bolg’an qizg’anshaqliq, jalg’anshiliq. eki ju’zlemeshilik,
xoshametgo’ylik siyaqli illetlerdi ayawsiz qaralaydi. Bunday a’depsizlik ha’m ta’rbiyasizliqlarg’a qarama-qarsi aqilliliqlar haqqinda ju’da’ ibratli pikirler aytadi. Beruniy «Azadaliq ha’m tazaliq adamgershiliktin’ o’zegi» boliwi kerekligin aytadi` Insannin’ sirtqi jag’imli ko’rinisi tuwridan-tuwri onin’ a’deplilik ko’rinisi menen baylanislilig’i tuwrali aytip, waqtinda tisti juwiw, ko’z ha’m qabaqlardi taza tutiw, olarg’a su’rme qoyiw, shashti taza tutiw, olarg’a su’rme qoyiw, shashti za’ru’r bolsa boyaw, tirnaqlardi alip turiw siyaqli a’detler saw- salamatliqtan tisqari insannin’ go’zzallig’i ha’m pa’kligin ta’miyinleydi,-deydi.
Ibn Sinonin’ pikirinshe, insannin’ qa’liiplesiwinde onin’ a’tirapin orap alg’an sirtqi ortaliq, adamlar insannin’ a’tirap-dun`yani biliwine g’ana emes, ba’lki onin’ minez-qulqina jaqsi yaki jaman ta’repleri de ta’sir etedi. Sonin’ ushin balalardi ta’rbiyalawda iqtiyatli boliw kerek, bala jaman a’detlerge u’yrenbesligi ushin, oni jaman adamlardan, jaman ortaliqtan uzag’iraq saqlaw za’ru’r.
Ibn Sinonin’ ta’rbiyaliq ko’z-qaraslarinda shan’araq ha’m shan’araqliq ta’rbiya ma’seleleri ken’ orin alg’an. Sebebi, insan da’slep shan’araqta ka’malatqa jetedi.
Alim shan’araqta ata-ananin’ waziypasi ha’m minnetine u’lken itibar beredi. Shan’araq qatnasiqlarina toqtalar eken, a’sirese, ata-ananin’ shan’araqta miynetsu’ygishligi menen perzentlerin de ka’sip ha’m o’nerge u’yretiwi barisinda a’hmiyetli pikirler bayan etedi.
Ibn Sinonin’ «Ishorat», «Donishnoma», «Xayy ibn yaqzon», «Sapomon va ibsol» siyaqli shig’armalarinda ta’rbiyanin’ ba’rshe formalarina ta’n qaraslarii bar. Bul qaraslar ko’p jillar dawaminda a’wlad-a’jdadlarimiz ushin balalardi ta’rbiyalaw mektebi bolip kelmekte. Misali, onin’ «Tadbiri al-Manozil» atli shig’armasinda u’lken bap shan’araq ha’m shan’araqliq ta’rbiya ma’selesine arnalg’an. Ibn Sino shan’araqta bala ta’rbiyasi bir qansha quramali ha’m na’zik bolip, oni balanin’ jaslig’inan baslaw ha’m izshillik penen alip bariw lazimlig’in aytadi. Ol ana ha’yyiwinin’ ta’rbiyaliq a’hmiyeti haqqinda toqtalip, «ha’yyiw» eki waziypani orinlaydi, deydi. Birinshi oni terbetiw arqali balag’a fizikaliq dem alis, la’zzet bag’ishlanadi. Ekinshisi besikti bir tegis, bir qa’lipte terbetiwden ananin’
mehri beriledi, balasina bolg’an muhabbatinan ananin’ arziw-niyeti , ju’rek to’rinen shig’adi. Bul o’zine ta’n qosiqperzent qa’lbine, pu’tin denesine sin’ip baradi, sol ta’rizde jariq a’lemdi an’lay baslaydi. Ol a’ste-a’ste an’lawdaw u’yreniw baslanadi. Tap sol u’yreniw ta’rbiyalaniw esaplanadi. Sebebi, u’yreniw seziwden kelip shig’adi. Ibn Sino a’ne sol jag’dayg’a itibardi qaratip, «Jas balanin’ sezgirlik quwati u’lken adamg’a ten’ keledi»-degen pikirdi bildiredi.
Ibn Sino bala ta’rbiyasinda shan’araq baslig’i-a’kenin’ roline o’z aldina itibar beredi. «Eger shan’araqta,-deydi ol,-shan’araq baslig’i ta’jiriybesizlik qilsa, ol shan’araq ag’zalarin jaqsi ta’rbiyalay almaydi ha’m aqibette bunnan jaman na’tiyjeler kelip shig’iwi mu’mkin». Bala ta’rbiyasi jaqsi jolg’a qoyilsa, shan’araq baxitli boladi. Shan’araq tin’ en’ za’ru’r waziypasi bala ta’rbiyasi esaplanadi.
Insannin’ o’mir joli besikten baslanip, qa’birde tamamlanadi. Insang’a besikten baslap duris ta’rbiya berilse, onin’ o’mir joli mazmunli boladi. «Eger bir adam jaslig’inda na’psi buzilip, ta’rbiyasiz bolsa, a’dep ikramsiz bolip o’sse, Allaxuakbar, bunday adamlardan jaqsiliq ku’tiw, jerde turip juldizlarg’a qol sozg’an menen barabar siyaqli»-degen edi Abdulla Avloniy.
Balaliq-bul piteyin dep turg’an imaratqa usaydi, imarat qansha boy sozsa, onin’ tirnag’i sonshelli teren’ ha’m bekkem boliwi za’ru’r. Insang’a balalig’inan baslap bilim beriw, ta’rbiyalaw da’rkar. Balaliqtan jaqsi ta’rbiya ha’m teren’ bilim alg’anlar keleshekte Samarqand, Buxara Xiywadag’i aspan menen tiresken nag’isli imaratlar, xaliq ag’artiwshilari siyaqli adamlar arasinan boy ko’rsetip shig’adi ha’m babalarimiz Imam Buxariy, Al-Beruniy, Ibn Sino, Al-Farabiy. At-Termiziy, X.A.Yassawiy, Berdaq, A’jiniyaz, Kunxoja, Ayapbergen Muwsa uli, Abbaz Dabil uli, Sadiq Nurimbet uli siyaqli o’mir aspaninin’ jariq juldizlari bolip ka’malg’a keliwi mu’mkin.
Xaliq penen birge boliw, ha’r qanday jag’daylarda da birge jasaw qarim- qatnas dep ataladi. Elimizde xaliqshil adam joqari hu’rmetke bo’lenedi. Adamlardin’ bir-biri menen bolg’an mu’na’sibetlerinin’ go’zzallig’i mulayimlilig’ina «ja’ma’a’t a’debi»-delinedi.
O’tken oyshillardin’ tek shig’armalarindag’i jaqsi ideyalar arqali g’ana emes, al ta’lim-ta’rbiyada olardin’ u’lgili o’mirleri de adamiyliq paziyletleri de ayriqsha a’hmiyetke iye.
So’zdi o’z orninda so’ylep biliwde a’deplilik. Danalar aytqan` A’depli adam ko’p so’ylewden qashadi,
Ga’p tin’lawg’a jarisadi mudami, Tin’law aqilin’a aqil qosadi, Ko’p so’ylegen ko’p aljasadi.
(A’.Nawayi. «Maxbub-ul-kulub»)
A’dep-ikramliq, jaqsi minez-quliq haqqinda tag’i bir danishpan` «Men dun`yanin’ ju’zin gezip a’dep-ikramli adamlardan go’zzalliraq hesh na’rseni ko’rmedim»-degen eken. Xaliq a’zelden a’dep-ikramli, adamgershilikli adamnin’ o’zine ta’n paziyleti bul onin’ aqillig’i dep tu’sinedi ha’m usi danalig’i menen ulig’laydi. Usi sebepli turmistin’ ha’r bir tarawinda aqil-parasatli, adamnin’ qa’dir- qimbati artip jaslarg’a u’lgi bolatug’inin xaliq ba’rqulla yadta uslag’an.
Xa’r bir adam a’deplilik qag’iydalari tiykarinda jasap, onin’ normalarin orinlay otirip ja’miyettin’ ha’m xaliqtin’ isenimin aqlaydi. «Oylanbastin’ tu’bi oyran» degen naqil bar xalqimizda. Bul adam o’z o’mirin bosqa o’tkermesin, belgili maqsetler menen jasaw kerek degendi an’latadi. Oyshillar na’siyhati bizlerdi ulli maqsetlerge baslaydi.
Oyshillardin’ a’deplilik boyinsha na’siyhatlarinda adamg’a jamanliliqtin’ ziyan ekenligin tu’sindirip, onnan bas tartiwg’a u’yretip, og’an tuwri joldi, a’deplilik jolin ko’rsetedi. O’ytkeni, ja’miyettegi en’ jaqsi adam bul u’lgili a’depke iye adam bolip tabiladi. Demek, a’depli adamlar ja’miyettin’ biybaha baylig’i, biyik ma’rtebesi. Qaysi ja’miyette a’depli isler jaqsi jolg’a qoyilsa, onda ol ja’miyettin’ abiroyi ba’lent ma’rtebeli. Solay eken, biz qurmaqshi bolg’an
«Keleshegi ulli ma’mlekettin’ adamlari en’ aldi menen a’depli boliwi kerek ha’m bunday adamlardi ta’rbiyalawdi danishpan oyshillarimizdin’ biybaha miyraslari bizge jaqinnan ja’rdem beredi. A’deplilik ta’rbiya arqali qa’liplesedi. Sonliqtan
olardin’ miyraslarin ele de teren’irek u’yreniw ha’m ta’lim-ta’rbiya protsessinde ken’nen paydalaniw sira’ keshiktiriwge bolmaytug’in waziypalardan biri.
Eger kimde-kim bul danishpanlardin’ u’git-na’siyatlarina a’mel qilip, olardi basshiliqqa alip jasasa onda a’dep-ikramliliq boyinsha en’ jaqsi paziyletli adam bolip jetilisedi ha’m el arasinda u’lken izzet-abiroyg’a bo’lenedi.
Baxitqa erisiwdin’ birden-bir joli-bul ha’r bir adam o’z qiliq qilwalarin a’dep-ikramliliq normalari menen birdeyine qadag’alap, bahalap bariw bolip tabiladi.
Jasi u’lkenlerdi hu’rmet etiw bul barliq xaliqtin’ da’stu’rinde erte zamanlardan berli bar. Jasi u’lkenlerdi siylaw, hu’rmet etiw onin’ tek jasin g’ana emes, al o’z o’mirinde xaliqqa etken hadal xizmetin bahalaw bolip tabiladi. Usig’an baylanisli do’regen naqil-maqallarda` «Atan’a ne qilsan’, aldin’a sol keledi», «Jasi u’lkendi siylag’annin’ o’zi siyli boladi» deydi.
Jasi u’lkendi, siylasan’ Alg’is jawar basin’a, Jasi u’lkendi xorlasan’, Qarg’is jawar basin’a.
Bul jerde eger de jasi u’lkendi siylasan’ barliq waqitta jaqsi so’z, alg’is aytilatug’ini, egerde jasi u’lkendi siylamay oni xorlasan’ bul aqilsizliqtin’, a’depsizliktin’ belgisi ekenligi so’z etilgen. Egerde bala ta’rbiyali aqilli, bilimli bolsa o’zine jaman so’z ertkish kelmeydi.
Jaslardi a’dep-ikramliliqqa ta’rbiyalaw bul adamgershilik sipatlardin’ ajiralmas bo’legi bolip, bul ata-ananin’, sem`yanin’ tiykarg’i ta’rbiyaliq maqsetlerinin’ biri bolip esaplanadi.
w. Insannin’ sanasi enip, so’z o’neri payda bolg’an zamanlardan beri, a’wladtan-a’wladqa o’tip kiyatirg’an xaliq do’retpesinin’ en’ eski tu’rlerinin’ biri naqil-maqal ha’m hikmetli so’zler boladi. Ol xaliq filosofiyasi menen xaliq pedagogikasinin’ bala ta’rbiyasindag’i mag’izi bolip esaplanadi.
Bul orinda qaraqalpaq oyshillarinin’ a’deplilik haqqindag’i miyraslarin u’yreniw ha’m teoriyaliq ha’m a’meliy a’hmiyetke iye. Qaraqalpaq oyshillari Jiyen
jiraw, Ku’nxoja, Berdaq, Omar shayir, Gu’lmurat shayir h.t.b. ta’rbiyaliq a’hmiyetke iye bolg’an shig’armalari bu’gingi ku’ni ruwxiy ag’artiwshilig’imizdin’ rawajlaniwinda a’sirese, ba’rkamal a’wladti ta’rbiyalawda ayriqsha a’hmiyetke iye.
XIX a’sirdin’ ulli shayiri, ha’ziretimiz A’jiniyaz da balalardi ta’rbiyalawda o’z shig’armalarinda shan’araqta bala ta’rbiyasi haqqinda bayanlag’an bahali pikirlerin ko’remiz
A’jiniyaz shig’armalarinda qollanilg’an oyimizdin’ ko’rki, pikirimizdin’ baylig’i bolg’an naqil-maqal ha’m hikmetli so’zler, birinshiden insan o’miri ha’m turmistin’ tu’rli tumen tarawlarin adamlardin’ ruwxiy keyiplerin, sezim tuyg’ilarin, a’dep ikram qa’siyetlerin oqiwshilarina obrazli etip jetkerip berse, ekinshi ta’repten qosiq tilinin’ na’zikliligin, ko’rkem jilwalilig’in ku’sheytken.
Shayir xaliqtin’ erkesi, ol ne aytsa durisin aytadi, qa’ten’di aytsa «Betke aytqannin’ za’ha’ri joq» dep moyinlansa, watan su’ygish miynet adamlarin maqtasa quwanadi. Biy a’dep ladanlardi, qayirimsiz perzentlerdi tu’sinimpazliqqa, bag’darg’a biy rayg’a itibar beriwge, biy orin so’ylemewge hadalliqqa dosliqqa shaqiriwshi pikirlerdi qisqa etip bayan etiwge qollang’an naqil-maqallardi qisqa ha’m keskir ta’rizde ornin tawip jayg’astirip otiradi. A’jiniyaz o’zinin’ shig’armalarinda xaliq naqil-maqallarinan ken’ ha’m o’nimli paydalaniw menen birge o’zide turmistin’ tu’rli tarawlari adamlardin’ ruwxiy keshirmelerin, xarakterlerin, qiliq-qilwalarin minezlerin xalayiqqa aniq etip, shig’arma tilinin’ go’zzallig’in ha’m ko’rkemliligin ku’sheytip beredi. «Pazilet bilmegen ladan to’rt ayaqli malg’a megzer» yamasa «aqmaq bolsa tuwg’an balan’, o’mirin’ zimistang’a megzer», «Bul dun`yanin’ ko’rki adam balasi», «Elinen ayrilg’an diywana bolar»,
«A’depsiz, ikramsiz biypa’him qizdan, xoshrey bolmaq bila’n janan bolurma» degen naqil-maqal ha’m oforizmge aylang’an julip alatug’in so’zlerdi jurtshiliq haw, bul A’jiniyazdiki g’oyYo dep birden ta’n qalatug’ini so’zsiz A’jiniyazdin’ hikmetli so’zleri bolg’ani menen son’g’i waqitlari ol xaliqtin’ sanasina sin’ip geyde avtordanda biyg’a’rez kerek jerinde so’zdin’ pa’tin ku’sheytiw ushin qollanilip kete beredi. Sonin’ ushinda tilimizdegi aytilip ju’rgen ko’p g’ana naqil-
maqal, ushirma so’zlerdin’ deregi shayirlardin’ jeke do’retpelerine barip taqaladi. Awiz eki a’debiyat penen jazba a’debiyattin’ o’z-ara baylanisi ha’m o’z-ara bayip bariwi ha’r qanday awiz eki do’retpenin’ payda boliwinda jeke avtorinin’ bolg’anlig’inan derek beredi.
A’jiniyazdin’ lirikalarinda insan temasi dun`yada ha’r qanday barliq arasinda sirtqi ha’m ishki ko’rinisi menen de en’ a’ziz, en’ hu’rmetli, en’ muqaddes ha’m go’zzal ila’hiy zat dep konkret ta’riplendi. Sonliqtanda «Bul dun`yanin’ ko’rki adam balasi» dep shin’larg’a ko’teredi.
Xaliq penen birge boliw, ha’r qanday jag’daylarda da birge jasaw qarim- qatnas dep ataladi. Elimizde xaliqshil adam joqari hu’rmetke bo’lenedi. Adamlardin’ bir-biri menen bolg’an mu’na’sibetlerinin’ go’zzallig’i mulayimlilig’ina «ja’ma’a’t a’debi»-delinedi. Berdaq «Jalg’iz su’yenishim xalqim panayim, ju’zimdi soldirar dushpan sol ushin» degen edi. Qaraqalpaq oyshillarinin’ biri Berdaq xaliqqa xizmet etiwdi a’deplilik ha’m ko’rgenliliktin’ belgisi dep joqari bahalaydi.
Adam uli ba’ri birdeyin bolmas, Birinin’ gu’li solsa, biriniki solmas, Jaqsi bolsa biya’deplilik is qilmas, Jaqsi bolsa xizmet eter xaliq ushin.
Al «Balam» qosig’inda` O’shin’di al dushpanin’nan
Ku’shin’di jiyna jasin’nan