Bilimlendiriw

Kishipeyllik, a`lpayimliq-a`deptin` basi, ko`rgenlilik ha`m ta`rtiplilik-a`deplilik belgisi esaplanadi

Bul o`zin qorshag`an do`gerekke, o`zin-o`zine qatnasta adam o`zinin` jeke bir ayriqsha artiqmashlig`inin` yamasa o`zgeshe bir huqiqinin` bar ekenligin moyinlamaw, ja`miyetlik ta`rtipke o`z erki menen bag`iniw, o`zinin` jeke tutiniwin sol ja`miyettegi xaliqtin` materiallaq jag`dayina muwapiq sheklew, geypara adamlardin` hu`rmet penen qaraw, bunin` ma`pine qayshi kelgen mayda-shu`yde kemshiliklerine shidaw ha`m sonin` menen qatar o`zgenin` xizmetine ha`m kemshiliklerine sin ko`z-qaras penen qaraw a`depleri.

Kishipeyillik insannin` ruwxiy simbatina tuwra keletug`in, maqtaniwdi qa`lemeytug`in tabislarina marapatlanbaytug`in kisiler, kisinin` o`zine ha`m a`traplarindag`ilarg`a haq kewillik mu`na`sibetti ko`rsetetug`in a`deplilik sipat. Ol menmenlikke qarsi bolip kisinin` alahida joqari iye ekenligin ko`z-ko`z qilmaslig`inda ko`rinedi. Bul a`dep so`zde de ha`meldede yamasa bayliqqa iye ekenligin ko`z-ko`z qilmaslig`inda ko`rinedi. Bul shaxstin` ruwxiy a`leminde sabir- taqat penen janma jan turadi. Sabirsiz adam kishipeyil bola almaydi. Kishipeyil adam basqalardin` kemshiligin aqtarmaydi ba`lki o`zinin` qa`telerine sin menen qaraydi. Kishipeyil adam ataq tabiw ushin emes, adamlar januya, xaliq ha`m Watan aldinda insaniy burishin orinlaw ushin ha`reket qiladi. El jurt ushin, xaliq ushin biyminnet xizmet qilatug`in insanlardi qa`dirleydi.
Manawiyatsiz kabrge (ko`krekke) berilgen adam kishipeyil bolalmaydi. Adamnin` manawiyati bolg`an sayin adam kishipeyil bola bermeydi. «Darahqa miywe pitken sayin iygiligin» degen niqil usigan baylanisli. Kishipeyillik ta`lim- ta`rbiya menen ko`rkem a`debiyat ha`m saniyat arqalida qa`liplesiwide mu`mkin.
Adamnin` kishipeyil ha`m a`lpayim boliwina tiykarg`i sebep, ol ta`biyg`iy maqluq retinde o`tkinshi, al o`zinin` adamzat urpag`ina jetiwi menen sotsialliq maqluq retinde ku`shli. Demek, adam o`zinin` adamlar aldinda, ja`miyet aldinda, ta`biyat aldinda juwapkershiligin sezse ol kishipeyil boladi. Kishipeyil adam o`zinin` jag`imli qa`siyetlerine o`zgeshe a`hmiyet bermey, oni o`zinen o`zi boliwi
kerek na`rse dep oylaydi. Bunday adamlar shininda da ayriqsha artiqmashilig`i bar adamlar, o`zin adamzatqa xizmet etiwge erki menen kelisken adamlar bolip keledi. Bul onin` o`mirindegi barliq isinen, ta`rtibinen, is-ha`reketinen, so`zinen, ha`tteki kiygen kiyimlerinen de ko`rinip turadi.
Kishipeyil adam basqa adamlardi siylaydi, olarg`a a`lpayimliq qatnas jasaydi, basqalardan ayriqsha bolip turiwg`a ha`reketlenbeydi, o`zinin` jeke xizmetlerin ko`rsetip marapatlanbaydi.
Kishipeyil adam so`yleskende so`zge ustamli keledi. o`zinin` sezimin basqalarg`a bildiriwge asiqpaydi, basqalar menen qarim-qatnasti buzip aliwg`a urinbaydi. Leykin, ha`r qanday jag`dayda da o`z pikirin aytiwdan taysalmaydi. Sebebi, ol o`zine de, basqag`a da joqari talap qoyadi.
Kishipeyil adam adamgershilikli, mehriban boladi, kisige ha`mme waqit ja`rdem beriwge tayin turadi. Kishipeyillik bul a`piwayi na`rse emes, ol a`det, ol sotsialliq da`reje bolip esaplanadi. Sonin` ushin da xaliq «kishipeyillik-kishilik emes al kisilik» dep duris aytqan.
Patsha Anushirwan o`zinin` aqilli wa`ziri Buzurgmehrden: «dana dep kimdi aytamiz?» dep sorag`anda ol: «O`zin basqalardan kishipeyil, a`piwayi tutqandi» dep juwap beripti.
Shininda da kishipeyil, a`lpayim Adam bazda qatti so`ylep, qopalliq etken adamlarg`a da jaqsiliq ko`rsetip, g`a`zebi qaynap awzin ashpaydi, ziyan ko`rgen adamnin` jazalawg`a ku`shi jetse de, ashiwin ishine alip og`an qol jumsamaydi.
Ha`kim Uliqpan a`lpayimliqta jeti qa`siyet bar dep ko`rsetken.

1.