Bilimlendiriw


Shan’araqtin’ huqiqiy statusi ha’m onin’ ma’plerinin’ nizamliq qorg’aliwi



Yüklə 62,55 Kb.
səhifə7/13
tarix10.06.2023
ölçüsü62,55 Kb.
#116571
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   13
Bilimlendiriw

Shan’araqtin’ huqiqiy statusi ha’m onin’ ma’plerinin’ nizamliq qorg’aliwi


Huqiqiy demokratik ma’mleketti quriwdi ha’m puqaraliq ja’miyetti rawajlandiriw protsessinde shan’araq instituti ayriqsha orin tutadi. Onin’ moyninda, da’slep barkamal insandi ta’rbiyalaw, ja’miyetlik qa’diriyat ha’m milliy da’stu’rlerdi a’wla’dtan a’wla’dqa jetkerip bariw waziypasi turadi.
Usi waziypalardi orinlaw ushin shan’araqtin’ huqiqiy statusi bekkem boliwi kerek.
Sonliqtanda O’zbekstan Respublikasi Konstitutsiyasinin’ qr babi toliq shan’araqqa bag’ishlang’an.
Bunda shan’araq ma’mleket ta’repinen qorg’aliwi, ata-analar ha’m balalar ortasindag’i o’z-ara mu’na’sibetlerdin’ mazmun-ma’nisi, er jetpegenler ma’mleket ha’m ja’miyet qorg’aniwinda ekeni aytip o’tilgen. Usi Konstitutsiyaliq o’lshemler qooi-jil e0-aprel`de qabil qiling’an Oila Kodeksinde ha’r ta’repleme
sa’wlelendirilgen ha’m huqiqiy ta’repten bekkemlengen.

Ma’lim bolg’aninday, shan’araq a’detde ata-ana ha’m balalardan ibarat boladi. Olar ma’mlekettin’ puqarasi, insan sipatinda huqiqiy statusqa iye ha’mde bul tuwridag’i huqiq ha’m ma’pleri nizam ta’repinen qorg’aladi. Ha’zirgi waqitta, olardin’ ha’r biri shan’araq ag’zasi bolip esaplanadi. Bunday talqindag’i huqiqiy jag’daydin’ o’zine ta’n o’zgeshelikleri bar.


Shan’araq-bul jasaw ortalig’i o’zine ta’n, a’wladlar araliq ha’m puqaralar araliq o’z-ara mu’na’sibetlerdin’ jiynag’i, insannin’ shaxs sipatinda rawajlaniwinin’ ta’rbiya ma’kani. Usi tiykarda alg’anda ata-analar ha’m balalardin’ tap «ata», «ana» ha’m «perzent» sipatindag’i huqiqiy statusi ha’m olardin’ ma’pleri qay da’rejede qorg’aliwi –u’lken a’hmiyetke iye.
Ata-analar ha’m balalar huqiq ha’m ma’plerinin’ puqaraliq huqiqiy jinaiy- huqiqiy, jergilikli–huqiqiy qurallar menen birge shan’araqliq huqiqiy o’lshemlerde bekkemlep qoyilg’an o’zine ta’n shan’araqliq – huqiqiy qurallar da bar. Onin’ mazmun-ma’nisi, en’ a’welden, shan’araq ha’m shan’araq ag’zalari ma’plerinin’ birligin ta’miynlew, olar ortasindag’i o’z-ara mu’na’sibetlerdin’ aqillig’in saqlap turiw, usi waqitta, ha’r bir ata-ana ha’m perzentlerdin’ jeke ma’plerine ziyan jetkizbew jag’daylarin ta’rtipke saliwda ju’zege keledi.
Shan’araqliq-huqiqiy mu’na’sibetlerde de jeke ha’m mu’lklik ma’plerinin’ birligi ayriqsha a’hmiyetke iye bolg’anlig’i sebepli, olar o’zine ta’n huqiqiy qorg’aw qurallarinin’ qollaniwin ko’rsetedi. Shan’araq ma’plerinin’ nizamliq qorg’aliwi a’melge asiriladi. Demek, huqiqiy ta’repten qorg’awda puqaraliq- huqiqiy qorg’aw qurallari menen bir qatarda protsessual qurallar da qollaniladi. Misali , er ha’m hayal ortasinda kelispewshilik kelip shiqsa yamasa mu’lklik ma’seleler ju’zesinen arani ashiq qiliw lazim bolg’an jag’daylarda mashqala puqaraliq protsessual Kodekste keltirilgen o’lshemler ha’m qag’iydalar tiykarinda sheshiledi yamasa bunday jag’daylarda sud mekemelerine mu’ra’ja’t qilg’anda da protessual o’lshemler qollanadi .
Negizinde shan’araqliq mu’na’sebetler, er ha’m hayal , ata-ana ha’m perzentler ortasinda mehir-muhabbat tuyg’isi ayrim waqitlari en’ jaqin insannin’ baxti, jetiskenligi ushin jeke ma’plerin qurban qiliwg’a, tinishlig’inan waz keshiwge shekem baratug’in mu’na’sebetlerdin’ o’te na’zik sezimlerge tayang’anlig’i sebepli, olardi hesh qanday huqiqiy o’lshemler menen ta’rtipke salip bolmatug’inday bolip seziliwi mu’mkin. Usinin’ menen birge ja’miyettin’ paraqatshilig’i, sonin’ menen birge, puqaraliq ja’miyettin’ o’zine ta’n nizam-
qag’iydalari shan’araqliq mu’na’sebetler, balalardin’ du’n`yag’a keliwi, ta’rbiyasi, shan’araqtin’ materialliq jaqtan ta’miyinleniwi, analiqti qorg’aw, ata- analar qalg’an balalardi qorg’aw sharalarin rawajlandiriwdi ju’zege keltiredi.
Shan’araqliq huqiqiy mu’na’sibetler, tiykarinan, balalar ha’m ata-analar ortasindag’i mu’lklik ha’m mu’lklik emes mu’na’sibetler uliwma huqiqiy ta’limge qarasli, yuridik faktler ju’zege keledi. Yag’niy waqiyaliqta shan’araq ag’zalari ortasinda jan’a mu’na’sibetler dizimi payda bolg’anda, misaliU’ qiz bala turmisqa shig’ip, o’z shan’arag’inan shig’ip ketiwi yaki jigit u’ylenip, perzent ko’rgeni mu’na’sebeti menen yuridik fakt mu’lklik sha’rtlerdi nizamlastiriw ushin qollanadi.
Ga’p sonda, haqiqiy jag’day bir tu’rdegi huqiqiy mu’na’sebetlerde yuridik fakt sipatinda, basqa huqiqiy mu’na’sebetlerde bolsa yuridik sharayat sipatinda bar boliwi mu’mkin. Balalar ha’m ata-analar ortasindag’i jeke mu’lklik emes mu’na’sebetlerdin’ ju’zege keliwi ushin balanin’ belgili insanlardan, yag’niy og’an o’mir bergen er ha’m hayaldan du’n`yag’a kelgeni tiykar esaplanadi.
Anig’iraq aytqanda, balanin’ tuwilg’ani-yuridik fakt, oni du’n`yag’a keltirgen jag’day bolsa, er ha’m hayaldin’ nizamliq neke mu’na’sebetleri bolip esaplanadi. Ta’biyiy tu’rde, er ha’m hayal ortasinda nizamli ra’wishte ra’smiylestirilgen neke negiz sipatinda xizmet qiladi.
Shan’araqliq mu’na’sebetler, o’z ma’nisine qaray, puqaraliq huqiqi tarawina kiretug’in mu’na’sebetlerdin’ ha’r qiyli tu’rleri penen ta’rtipke salinatug’in sotsialliq mu’na’sebetler. Bunday mu’na’sebetler quramali ha’m ha’r tu’rli bolg’ani menen belgili birdey belgileri de bar. Mine usi uliwma belgiler sebepli olar puqaraliq huqiqi menen ta’rtipke salinatug’in basqa mu’na’sebetlerden ajiralip turadi.
Usi orinda shan’araq tuwrisindag’i nizam hu’jjetlerinin’ o’zine ta’n bir o’zgesheligin aytip o’tiw kerek. A’meldegi nizam hu’jjetlerinde «Shan’araq» atamasinin’ ra’smiy ta’riypi joq. Bunday ta’riyp shanaraqtin’ ja’miyette tutqan
orni, a’hmiyeti, ag’zalarinin’ quram bo’limi ha’mde olardin’ huqiqiy statusin aniqlaw imkanin bergen bolar edi.
Taza redaktsiyadag’i Oila Kodeksinde de shan’araq tu’sinigine ta’riyp berilmegenin qasttan jayip bolmaydi. Sonliqtan shan’araqtin’ ta’riypin qatan’ belgilep, belgili ta’rizde da’lillep beriw qiyin, biraq a’melge asirsa bolatug’in is. Misali U’ o’zbek tilinin’ taliqlawli eskertpe so’zliginde shan’araqqa to’mendegishe ta’riyp berilgenU’ «Er-hayal, olardin’ bala-shag’alari ha’m en’ jaqsi tuwisqanlarinan ibarat birge jasawshi kisiler bar». Bizin’she, bunday ta’riyp toliq emes, sonliqtan ol shan’araqtin’ mazmun-ma’nisin toliq da’lillemeydi .
Bizin’ pikirimizshe, shan’araq ha’diysesine, aldi menen sotsialliq ha’m huqiqiy ma’niste ta’riyp beriw za’ru’r. Shan’araq sotsialliq-ta’biyiy ha’diyse sipatinda huqiqiy qag’iydalar quralinda quramin tabadi ha’m bekkemlenedi. Shan’araqtin’ bunday belgisi insan huqiqlari uliwma ja’ha’n deklaratsiyasinda da o’z da’lilin tapqan. Onin’ qy-stat`yasinda muwapiq «Shan’araq ja’miyettin’
ta’biiy ha’m tiykarg’i kletkasi sanaladi ha’m ja’miyet ha’mde ma’mleket ta’repinen qorg’aliwina haqli». Deklaratsiyada shan’araqtin’ bunday ta’riypleniwi O’zbekstan Respubikasinin’ bunday ta’riypleniwi O’zbekstan Respublikasinin’ Konstitutsiyasinda sa’wlelendirilgen. Tiykarg’i nizamimizdin’ ye-stat`yasina baylanisli «Shan’araq ja’miyettin’ tiykarg’i buwini ha’mde ja’miyet ha’m ma’mleket qorg’awinda boliwi huqiqina iye». Yuridik atamalar konstitutsiyaliq so’zlikte shan’araq tu’sinigi to’mendegishe ta’riyplenediU’«Shan’araq-insanlardin’ ta’biiy–biologik, ekonomikaliq, huqiqiy ha’m ruhiy mu’na’sibetlerine tiykarlang’an sotsialliq birligi, ja’miyet rawajinin’ ma’lim bir basqishinda ju’zege keledi». Usi ta’riypte de shan’araqtin’ sotsialliq-ta’biiy ha’m huqiqiy ma’nide bir-biri menen u’zliksiz baylanislilig’i ko’rinip turipti.
Ha’zirshe shan’araq haqqinda ayriqsha pa’n joqlig’i siyaqli shan’araqqa onin’ o’zgeshelikleri de sotsialliq-ta’biiy ha’m huqiqiy ma’nide ha’r ta’repleme jetisken o’z da’lilin tapqan da’l ta’riyp berilmegen, sonida aytip o’tiw kerek, shan’araqtin’ tu’rli ta’repleri eetnografiya, u’lketaniw, demografiya, sotsial
geografiya, sotsiologiya, statistika, psixologiya, shan’araq pedagogikasi, meditsina, huqiqtaniw siyaqli gumanitar pa’nler ta’repinen u’yreniledi.
Misali U’ sotsiologiyada shan’araq degende insanlardin’ nekege, tuwisqanshiliqqa, balalardi ta’rbiyag’a ayliwg’a tiykarlang’an ha’mde turmis ha’m ma’pler birligi, o’z-ara g’amxorliq penen ajiralip turatug’in awqami (ittifoq) tu’siniledi. Huqiqiy ma’nide bolsa shan’araq yuyuridik mu’na’sibetler demek. Bul orinda shan’araq ag’zalarinin’ huqiq ha’m ma’jbu’riyatlari birinshi oring’a qoyiladi .
Shan’araqqa huqiqiy ta’riyp beriw ushin ol huqiqtin’ g’a’rezsiz sub`ekti sipatinda alip qaraliwi talap etiledi. Ayrim huqiqiy hu’jjetlerge baylanisli, shan’araqqa tiyisli huqiqlar, nizamliq ma’p ha’m ma’jbu’riyatlar (mal-mu’lktin’ ayirim tu’rlerine miyrasliq, shan’araq ag’zasinin’ abirayi, qa’dir-qimbat ha’m iske jaraqlilig’in qorg’aw, a’skeriy ha’m puqaraliq burshin o’tep atirg’anda du’n`yadan o’tkenlerdin’ shan’arag’ina jen’illikler) beriw ha’m tag’i basqa) daxil sipatinda qatnasatug’in shan’araqtin’ belgili ag’zalar ma’lim huqiqiy mu’na’sebetlerdin’ qatnasiwishisina aylanadi. Bunday ag’zalar shen’beri bolsa ta’rtipke salinip atirg’an mu’na’sebetlerdin’ ayirim tu’rlerine qarap ha’r qiyli belgilenedi.
Bizin’ pikirimizde, shan’araqliq huqiqiy tu’sinik ma’nisinde usi atamanin’ sotsialliq a’hmiyetine tuwri keletug’in ha’r qanday shan’araqti emes, ba’lkim a’meldegi nizam hu’jjetlerine muwapiq ag’zalari ortasinda o’z-ara huqiq ha’m ma’jbu’riyatlar ju’zege keletug’in shan’araq na’zerde tutiladi.
U’lkemizde ja’miyet barlig’i, shan’araqlar tinishlig’i ha’m quramalilig’inin’ tiykarg’i sha’rtlerinen biri–puqaralarimizdin’ huqiqiy sawatqanliq da’rejesinin’ joqarilig’i yaki Prezident Islam Karimov aytqaninday «aktiv qatnasiwshisi bolg’an O’zbekstannin’ hayal-qizlardin’ konstitutsiyaliq haq-huqiqlarin toliq qorg’awg’a erisiw, olardi sotsialliq-huqiqiy ta’repten qollap quwatlaw waziypasi» jurtbasimizdin’ w00w jili wt mayda qabil qiling’an «O’zbekstan hayal-qizlari
jiyini xizmetin qollap-quwatlaw barisindag’i qosimsha shara-ta’dbirler tuwrisinda» g’i Pa’rmaninda da o’z sa’wlesin tapqan. Onda ko’zde tutilg’an waziypalardin’
toliq a’melge a’siriliwi, hayal-qizlardin’ ja’miyetimiz o’mirindegi orni ha’m abiray-itibarinin’ ja’nede joqarilawi, shan’araqtin’ pa’ra’wanlig’i ha’m turaqlilig’in ta’miyinleydi .
Nizamlar atqariwshisin ta’miyinlew ma’mlekette qabil qiling’an ha’m a’meliyatti qollanip atirg’an normativ huqiqiy hu’jjetlerin o’mirge engiziwde a’dillik-nizam u’stinliginde degen printsip ba’rshemiz ushin da’stu’r boliwi kerek. Prezident Islam Karimov aytqanlarinday, «Nizam u’stinligin, insannin’ huqiq ha’m erkinleri qorg’aniwin ta’miyinlemesten turip, puqaraliq ja’miyetin quriw haqqinda so’z ju’ritiwge hesh qanday tiykar qalmaydi». Bul basqishlar Konstitutsiyamizda da aniq belgilep qoyilg’an.
Huqiq ha’m erkinliklerdi qorg’aw sharalari nizam joli menen a’melge asiriladi. Shan’araqliq huqiqlar da olardin’ buziliwi aqibetinde qolanilatug’in qatan’ sharalar arqali kepillenedi .
Shan’araqliq huqiqlardi qorg’awdin’ shan’araq kodeksindegi usillari o’zinin’ yuridik ma’nisine qaray bir qiyli emes. Ma’selege ken’ ma’niste jantasip, olardi eki tu’rge boliw mu’mkin :

  1. Qorg’aw sharalari ;




  1. Juwapkerlik sharalari ;

Qorg’aw sharalari ja’birleniwshinin’ huqiqlarin qorg’awg’a qaratilg’an bolsa, juwapkerlik sharalari bunnan tisqari, nizam buziwlarg’a qarag’anda olarg’a tiyisli huqiqlardan ayiriliw yaki moynina qosimsha ma’jbu’riyatlar ju’klew siyaqli ta’sir sharalarinin’ qollaniwinda ko’zde tutadi.


Qorg’awdin’ huqiqti ta’n aliw usili, yuridik ma’nisine go’re, qorg’aw sharalarina kiredi .
Bul usil tek g’ana yurisdiktsiyaviy formada a’melge asiriladi ha’m kelispey atirg’an huqiqti qorg’awdin’ g’a’rezsiz usili (misali, analiq ha’m ataliqti belgilew tuwrisindag’i talap) yaki qorg’awdin’ basqa usillarin qollaw za’ru’r faktori sipatinda (misali U’ er-hayaldin’ uliwma mal-mu’lkinin’ bir bo’limine bolg’an
huqiqti keyinshelik bul mal-mu’lkti bo’liw maqsetinde ta’n aliw) bar boliwi mu’mkin.
Shan’araqliq huqiq o’lshemlerdin’ ayirimlari bir ret a’mel qiliw menen sheklenbeydi, kerisinshe uzaq mu’ddetke ha’m ha’tteki mu’ddetsiz a’mel qiliwg’a mo’lsherlengen boladi.
Sol sebepli de, eger shan’araqliq huqiqiy mu’na’sebetlerdin’ basqa qatnasiwshilari bul huqiqlardin’ a’melge asiriliwina tosqinliq qilip atirg’an bolsa, huqiq iyeleri bunday tosqinliqlardin’ sheshiliwine erisiw mu’mkin.
O’mir jollari rawan emes, ta’g’dir taqazasi menen er ha’m hayaldin’ bo’lek- bo’lek jasawina tuwiri keletug’in jag’daylar da ushirap turadi.
Shan’araq kodeksi uy- stat`yasinin’ u’shinshi bo’limine baylanisli, ata-ana bo’lek tasaytug’in atanin’ (ananin’) ata-analiq huqiqlarin a’melge asiriw ta’rtibi tuwrisinda jazba ra’wishte kelisiw du’ziwge haqli. Eger ata-ana o’z-ara kelise almasa, uris olardin’ (yaki olardan birinin’) talabina baylanisli sud ta’repinen vasiylik ha’m qa’wenderlik organi qatnasiwinda sheshiledi .
Shan’araq kodeksinin’ uu-stat`yasina baylanisli, bala menen gu’resip juriw

huqiqi bala, kempir ata, ag’a-ini, apa-sin’li ha’m basqa jaqin qarindaslarina da beriledi, qoyo-jilg’i Neke ha’m shan’araq kodeksinde tek g’ana baba ha’m kempir


apanin’ o’z aqliqlari menen ko’risip turiwi huqiqi belgilep qoyilg’an edi. Endigide insanpa’rvarliq ideyalarinan kelip shig’ip, bala menen ko’risip turmis huqiqina iye bolg’an qarindaslar shen’berinde ken’eytiriledi. Misalg’a logikaliq jantasilatug’in bolsa, bala ha’m kempir ananin’ o’z aqliqlari menen ha’miyeshe, hesh qanday tosiqsiz ko’risip ha’m sa’wbette bolip turiwdi a’detiy o’lshem dew mu’mkin. A’meldegi nizam hu’jjetleri endi bir ata-anadan tuwilg’an ag’a-ini, apa- sin’li, sonday-aq, basqa jaqin tuwisqanlardin’ da qandasliq sezimlerin bekkemleydi, mehir-aqibet ko’rsetiw ha’m biradarliq mu’na’sebetlerin asraw ushin olardin’ bala menen ha’miyshe ko’risip turiw imka’niyatin nizamshiliq tiykarinda jaratip berdi.
Ata-ana yaki olarda biri jaqin tuwisqanlardin’ bala menen ko’risiwine imkan berilse, miyrasliq ha’m qa’wenderlik organi ata-anag’a (olarda birine) bunday ko’risiw ha’m mu’na’sebetti bolmasliq waziypasin ju’klew mu’mkin. Ata-ana qararin orinlamasa, balanin’ jaqin qa’wenderlik organinin’ yaki miyrasliq ha’m qa’wenderlik organi bala menen ko’risip turiwg’a tosqinliq qiliw jag’daylarin sheshiw haqqindag’i dawa menen sudqa mu’ra’ja’a’t qiliwg’a haqli. Sud balanin’ ma’pleri ha’m pikirin inabatqa alg’an halda kelispewshiliklerin sheshedi.
Qaramag’inda (miyraslig’inda) bala bolg’an ata-ana (olardan biri) yaki basqa shaxslar Oila kodeksinin’ ie- stat`yasinda («Ata-analiq huqiqinin’ shekleniwi») belgilengen o’lshem tiykarinda balani ata-anadan aliw tuwrisinda jergilikli o’zin-o’zi basqariw organinin’ hu’jjeti ha’mde miyrasliq ha’m qa’wenderldik organinin’ ha’reketlerinin’ nizamshilig’i tuwrisinda sudqa shikayat qiliwi mu’mkin. Eger ata-ananin’ (olardan birinin’) ata-analiq huqiqlarinin’ shekleniwine tiykar bolg’an jag’daylar sheshilse, sud ata-ananin’ (olardan birinin’) dawasina go’re balani ata-anasinan (olardan birine) qaytariw (Oila kodeksinin’ iy-stat`yasi) biykarlaw haqqinda sheshiw qararin shig’ariw mu’mkin. Sud bir waqitta balani ata-anasina (olardan birine) qaytariw balanin’ ma’plerine qarsi bolsa, onin’ pikirin inabatqa alg’an halda dawani qanaatlandiriwdi qabillamaw mu’mkin.
Ma’jbu’riyatlardi tu’p halinda orinlawg’a ma’jbu’r etiw sonday shara, bunda qag’iyda buzar ja’birleniwshi onnan ku’tip atirg’an ha’rekette ma’jbu’riy ra’wishte a’melge asiriw sha’rt. Puqaraliq huqiqinda ma’jbu’riyatlardi tu’p halinda yaki haqiyqatinda da orinlaw a’dette saliq pulin (tovon) to’lewge qarama- qarsi qoyiladi.

    1. Yüklə 62,55 Kb.

      Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   13




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə