Bilimlendiriw

«Ata ko`rgen oq jonadi, Ana ko`rgen ton pishedi.. degen xaliq.

Bunin` a`hmiyetin erteden tu`singen, ha`m:

Jas waqtin`da ko`rgenin` bolmasa, U`lkeygende kisiligin` bolmaydi»

dep duris aytadi. Ata-ananin` ta`rbiyasin almag`an adam, oni tin`lamag`an ha`m iske asirmag`an, retsiz, retli «buzip ala beretug`in adamdi» «ko`rgensiz» dep atag`an, yag`niy oni:

«Atadan tiyiw.

Anadan jiyiw ko`rmegen»-dep qarag`an.
Bunday ata-ananin` aytqanin qilmay, olardin` ya tiniw, ya jiyiw ko`rmegen ha`m a`deplilikti u`yrenbegen, solay etip xaliq da`stu`rin buzip ju`retug`in adamdi
«ko`rgensiz» dep atag`an. Bul awir so`z bolip, ol tek onin` o`zine g`ana tiyimli emes, sonin` menen birge, ata-ananin` atina keletug`in awir so`z bolip esaplanadi.
Ko`rgenli adam adamlar menen qatnasta, a`n`gimelesiw gezinde ha`dden aspaydi, so`zi menen yaki isi menen adamnin` zeynine tiymewdi oylap sipayiliqtin` sheginen shiqpaydi, soninn` menen birge ol adamnin` geypara kemshiligin bayqamawg`a a`detlenedi. Eger onin` qa`teligin ko`rsetiwge urinsa, ol adamdi qolaysiz jag`dayda qaldirsa, ol adamg`a ko`meklesiw niyetinde bolsada ol adamg`a kerisinshe ta`sir etedi.
Ko`rgenli adam ta`rbiyali boladi. Ol adamlardi siylaydi, sonliqtan jumsaq, kishipeyil, sipayi boladi. Olar a`ytewir na`rsege shawqim ko`termeydi. Olar
keshirimli boladi. Olar birewg`e paydali jumis islewge pa`yk boladi, adamlarg`a mehriban boladi.
Ko`rgenli adam basqanin` miynetin siylaydi, haq ju`rek, hadal bolip, o`tirikke, jalag`a, o`sekke u`yirsek bolmaydi, onday adam birewge millet etpeydi, basqadan bo`lingen tu`rde ko`rinbeydi, basqag`a, a`sirese kishilerge turpayilanbaydi. Ol so`zge kelgende miljin`nan qashadi, soramasa aralaspaydi, az so`ylep ko`p tin`laydi. Olar na`psiqawliqti qaralaydi ha`m ne ju`zinde o`z boyinda ko`rsetedi. Ta`lli-pa`lli jumis islep ko`birek paydalaniwg`a urinbaydi. O`zin-o`zi ko`termelep, alg`a shig`ara bermey, maqtanshaqliqti jek ko`rip, kishipeyillik a`detin boyina sin`iredi, o`zin azada, u`y-jaylarin taza uslawg`a dag`dilanadi.
Uliwma ko`rgenlilik u`lken adamiyliq. Pa`ziyletli adam-«Uyada ne ko`rsen` ushqanda soni isleysen`» degen xaliq naqilin bekkem uslap, balalardi ko`rgenli qilip ta`rbiyalawg`a talpiniw kerek. Onin` ushin jasinan baslap joqarida ko`rsetilgen a`dep ikramliliq tu`siniklerinin` a`hmiyeti balalardin` sanasinda onda ol ko`rgenli bolip qa`liplesedi.
Ta`rtiplilik-bul belgili a`depliliktin` bir tu`ri. Biz ku`ndelikli turmista
«ta`rtipli bala», «ta`rtipli qiz», «ta`rtibi jaqsi», yamasa «ta`rtipsiz oqiwshi» degen so`zlerdi jiyi-jiyi ushrastiramiz. Sebebi, balanin` ta`rtibi onin` kelesheginin` ushrastiramiz. Sebebi, balanin` ta`rtibi onin` kelesheginin` aynasi bolsa, adamnin` ta`rtibi bul onin` ekinshi kelbeti bolip esaplanadi.
Ta`rtiplilik-adamlardin` ja`ma`a`ttin` ishinde kelisimli ha`reketin ta`miyinleytug`in, ko`rsetilgen qag`iydalardin` so`zsiz orinlaniwi ha`m sin`iriliwi bolip, ol adamlardin` ku`ndelikli qiliq-qilwalarinin` u`stinen ja`miyetlik qadag`alawdin` qurali.
Ta`rtipti ornatiwdin` tiykarg`i qurallariU’ da`stu`r, u`rip-a`det, ha`r qiyli ja`miyetlik a`detler, ja`miyetlik a`detler, ja`miyetlik ha`m ma`mleketlik, sho`lkemlerdin`, geypara ja`miyetlik iskerlerdin`, adamlardi ja`miyetlik ta`rbiyalawdin` abirayinin` da`rejesi.
«Ta`rtipli la`shker jen`ilmes» degen maqalda ta`rtip a`skeriy ta`rtiptin` qanday a`hmiyetli ekenin qisqa ha`m a`piwayi bayan etilgen. Ta`rtip bolmasa jaqsi
qurallang`an ko`p sanli a`sker, ta`rtipli az sandag`i la`shkerden jen`ilip qaliwi itimal. Bul tariyxta ko`plep ushrasadi.
Qatti ta`rtipti jasliqta u`yretilse bala u`lkeygendede ta`rtipli boladi. Sonin` ushin ta`rtipsiz bala atag`in aliw ha`mme waqit to`men baha. Ta`rtipli oqiwshi yamasa talaba sabaqti jaqsi o`zlestiredi. Sebebi ol o`zin kontrol` qiliwda, diqqatin ja`mletip biledi.
Ta`rtip insan iskerliginin` ha`mme tarawinda boliwi lazim. Ol bolmag`an januya, ja`ma`a`t, ka`rxana, mekemelerde is o`nimdarlig`i, sapasi pa`s boladi. Ol bolmag`an jaylarda arqayinliq payda boladi, opasiz heshqanday sharalardi iske asirip bolmaydi. Ta`rtipli adam waqittan tuwra paydalaniwi, o`z waqtin tuwri bo`listredi ha`m maqsetine erisedi. Ta`rtipli adam sabirli, qanaatshil boladi. Ol tek g`ana o`zinin` ba`lki basqalardin` da waqtin tejeydi. Ta`rtipli adam wa`dege opa qiladi. Ta`rtip belgili bir ma`nide adamlardi ta`rbiyalaydi.
Ha`r bir ja`miyet belgili bir ta`rtipke mu`ta`j boladi ha`m qanday jol menen bolsa da ta`rtip ornatadi. Ta`rtipsizlik ja`myetti, ja`ma`a`tti, sonday-aq shan`araqti da idiratadi.
Sonday-aq ha`r bir ma`deniyat, ha`r bir o`ndiris, ha`r bir is ta`rtipten baslanadi. Bunda «men qa`lemeymen yaki qa`lemeymen» degen so`z bolmaydi. Bul jerde men tek usilay islewge uqipliman, usinday etip isleniw kerek, yamasa tek usilay boliwg`a tiyis degen maqset penen islew kerek.
A`piwayi misaldi alayiq. Ha`zirgi zaman o`ndirisinde bir adam qanday da bir zatti basinan ayag`ina deyin o`zinin` islewi ju`da` siyrek ushirasadi. Bul zatti islewge onlag`an, ju`zlegen adamlar, aralas o`ndirisler, ha`tteki basqa bir ellerdin` de aralasiwinda boladi. Demek, ol qansha ko`p shaqalang`an bolsa, ol jumista az talap qoyilatug`in siyaqli qorinedi. Kishkene bir detal` mexanizmge ta`sir ete me? Onin` jumisina ziyani bola ma?
Al haqiyqatinda da boladi. Kewilsiz islengen operatsiya (ha`tteki mehanizmdi kraskalaw siyaqli a`piwayi operatsiya) qanday bolmasin mexanizmnin` normali jumis islewine ziyanin tiygizedi. Ekinshi ta`rtipten, ha`zirgi o`ndiris jag`dayinda o`zinshe ketiwge de bolmaydi. Senin` o`zinshe islegen detalin` oni talabina juwap
bermeydi. Oni tap ko`rsetkendey etip islew kerek. Demek, o`ndiris ma`deniyati ol o`ndiristin` ta`rtibinen baslaniwi kerek. Eger o`ndiristin` ha`r bir qatnasiwshisi ta`rtipten o`zine qolayli jag`in tu`sinse, oni o`zinin` qa`legenindey etip paydalansa onda uliwma ma`deniyat haqqinda ga`p boliwi mu`mkin emes. Onda ha`r qiyli buziwshiliq, xaliqti, ma`mleketti aldaw ha`m ozbirliq, mensinbewshilik orin aladi.
Aytayiq, turmista adam orinli is etiwi kerek. Orinsiz is ersi. Ol ko`rgensizlik. Adam misali teatrg`a shomilatug`in kostyum menen, shomiliwg`a teatrdin` kiyimi menen barmaydi. Siz olay ete almaysiz. Sizge mu`mkin ol qolayli shig`ar. Biraq og`an sizin` ma`deniyatlilig`in`izdi ko`rsetetug`in ta`rtibin`iz ruxsat etpeydi.
Ta`rtiplilik o`zin`di o`zin` qadag`alawdin`, o`zin`di o`zin` basqariwdin` tuwisqan sin`lisi. O`zin`di-o`zin` qadag`alamasan`, o`zin`di-o`zin` basqarmasan`- ta`rtip sirttan tan`ilg`an, jag`imsiz bir ju`k boladi. Kerisinshe, o`zin`di-o`zin` qadag`alap ha`m o`zin`e-o`zin` sin na`zer menen qarap ju`resen`, biraq sog`an say ta`rtiplilik bolmasa, ol ma`zi bir ga`p bolip qaladi.
Ta`rtipli adam ha`mme waqitta, meyli u`yinde me, mektepte me, jumista ma, ja`miyetlik orinlarda ma, ha`tteki, o`zi menen o`zi bolip bir o`zi turg`anda da, ha`mme waqit birdey ma`deniyatli bolip turadi. Onin` ushin ta`rtiplilik ogan sirttan tan`lag`an na`rse emes, al ishki talap.Ta`rtipli adam sipayi ha`m sho`lkemlesken boladi. Onin` boyinda, oyinda, a`ndamli so`zi menen isi tuwra keledi. Sizin` doslarin`izdin` ishinde, tanislarin`izdin` arasinda sirtqi ko`rinisi pa`jmu`rde bolg`an menen onin` menen jolig`iw sizge qiziq, onin` menen tanisiw sizdi ruwxiy jaqtan bayitadi. Siz og`an uqsag`in`iz keledi. Al geypara doslarin`izdin` sirtqi ko`rinisi jiltirap, sa`tenligine ta`n beretug`in bolinsa da, siz onin` menen jolig`iwdan qashatug`in boliwin`iz kerek. Sebebi, ol sizin` ushin awir jwk. Onin` boslig`i, hesh na`rsege turmaytug`in oylari, onin` jag`imsiz maneralari, onda qanday da bir ishki ta`rtipliliktin` bolmawi, o`zin-o`zi qadag`alawdin`, o`zin-o`zi basqariwdin` joqlig`i sizdi onnan qashiradi. Sebebi, onin` qiliq-qilwalari sizin` ta`rtiplilik ma`deniyatin`izg`a ha`m oni qadag`alawshi a`debin`izge tuwra kelmeydi.
Demek, ta`rtiplilik jo`nliliktin` anasi, ta`rtipsizlik jo`nsizliktin` da`ni. Ol da`n o`sip, ko`gerip, rawajlanip ketse adamg`a, ja`ma`a`tke, ja`miyette ziyanli ta`sirin tiygizedi.