Biokimyadan mühazirələr. MƏRuzəÇİ: prof. Yusifov Nazim Məhəmməd oğlu

2. Peptidlər, tərkibi, bioloji rolu: 
Tərkibində 50-yə qədər aminturşusu saxla- 
yan birləşmələr peptidlər adlanır.  
Aminturşuların tərkibində amin (─NH
2
) və karboksil (─COOH) qruplarının 
olması,  onların  bir-biri  ilə  birləşərək  polikondensləşmə  reaksiyası  nəticəsində 
peptidlərin əmələ gəlməsini təmin edir. Aminturşu qalıqları arasında yaranan rabitə 
(─CO─NH─) peptid və ya amid rabitəsi adlanır.  
 
CH
2
-
─ 
CH
2
─
- 
HN
+ 
HN
 
H
+
- 
N
- 
CH
2
-
─ 
NH
 
NH
+ 
NH
 

---

38 
 
 
 
Bu zaman alınan tripeptidin 6 izomeri ola bilər.  
1)  A – S – F alanilserilfenilalanin 
2)  A – F – S alanilfenilalanilserin 
3)  S – A – F serilalanilfenilalanin 
4)  S – F – A serilfenilalanilalanin  
5)  F – A – S fenilalanilalanilserin 
6)  F – S – A fenilalanilserilalanin 
Peptidləri  adlandırmaq  üçün  karboksil  qrupu  hesabına  birləşən  amintur-
şusunun  adının  axırıncı  şəkilçisi  “
il
”  amin  qrupu  hesabına  birləşmiş  aminturşusu 
olduğu  kimi  saxlanılır.  Tetrapeptidin  (1  x  2  x  3  x  4)  –  24;  pentapeptidin  –  120, 
nonapeptidin  hərəsi  bir  dəfə  iştirak  etmək  şərti  ilə  -  362  min  izomeri  ola  bilər. 
Çoxlu  sayda  (50-dən  az)  aminturşuların  polikondensləşməsi  nəticəsində  alınan 
birləşmə  polipeptid  adlanır.  Peptidlər  həmçinin  zülalların  natamam  hidrolizindən 
də alına bilər.  
Demək  olar  ki,  bütün  hüceyrələrdə  peptidlərə  sərbəst  halda  rast  gəlinir. 
Hazırda  təbii  mənbələrdən  100-dən  çox  peptidlər  alınmış,  onların  quruluşu, 
xassələri və bioloji aktivliyi öyrənilmişdir. 
XX  əsrin  əvvəllərində  (1920-ci  ilə  qədər)  tərkibində  19-a  qədər  aminturşu 
olan  peptidlər  sintez  edildiyi  halda  (E.  Fişer,  A.  Abderhalden)  hazırda  məlum 
peptidlərin  çoxu  (oksitosin,  vozopressin,  qlükaqon,  adrenakortikotropin  və  s.) 
sintez edilmişdir. 
Qlükaqonda  –  29,  kalsitonində  -  32,  adrenokortikotropində  -  39  aminturşu 
qalığının  olması  məlumdur.  Təbii  peptidlərin  tərkibində  zülal  molekulunda 
olmayan aminturşular və digər kimyəvi rabitə növləri olur. Bəzi təbii peptidlər – 
antibiotiklər  tsiklik  quruluşda  (vazopressin  oksidi,  qramisidin  S,  basitrisin  –  A, 
siklosporin  A)  olur  və  zülalların  tərkibində  olmayan  aminturşulardan  əmələ 
gəlmişdir.  Bu  peptidlərdə  mikroorqanizmlərdə  zülal  molekulundan  fərqli 
mexanizm ilə sintez olunurlar.  
H
2
N─CH─COOH + H
2
N─CH─COOH + H
2
N─CH─COOH → 
            │                                       │                                     │ 
          CH
3
                            CH
2
OH                    CH
2
 
                                                                                              │ 
       
Alanin                         Serin                         
 C
6
H
5
 
                                                 
 
                                                                                  
       
Fenilalanin 
 
→ H
2
N ─ CH ─ C ─ N ─ CH ── C ─ N ─ CH ─ COOH + 2H
2
O 
                    │          ║      │      │              ║      │      │ 
                CH
3
    O     H    CH
2
OH  O    H     CH
2
 
                                                                                     │ 
                                                                       C
6
H
5 
 
Alanilserilfenilalanin (tripeptid) 

---

39 
 
Təxminən  800  antibiotik  növündən  100-ə  qədəri  peptid  quruluşa  malikdir. 
Penisillini misal göstərmək olar. Onun tərkibinə sistein və 
d
 valin daxildir.  
 
 
 
Təbii  peptidlər  təsir  xüsusiyyətindən  asılı  olaraq  orqanizmin  həyat 
fəaliyyətinə  müxtəlif  cür  təsir  göstərirlər.  1)  Hormonal  aktivliyə  malik  olanlar 
(vazopressin, oksitosin, adrenokortikotron, qlükaqon, kalsitonin, insulin). 2) Həzm 
prosesində  iştirak  edənlər  (qastrin,  sekretin).  3)  Qan  zərdabında  olanlar 
(angiotenzin,  bradikinin,  kallidin).  4)  Güclü  zəhər  təsirinə  malik  olanlar  -  ilan  və 
həşaratların zəhəri, zəhərli göbələklər, mikroblar. 5) Antibiotik təsirə malik olanlar. 
6) Hüceyrənin fəaliyyətini artıranlar. 7) Bioüzvi kompleks və birləşmələri hüceyrə 
membranından  keçirənlər.  8)  Beyində  gedən  prosesləri  nizamlayan  hormonlar 
(neyrohormonlar).  
Müasir  elmin  inkişafı  yeni  polipeptid  quruluşlarının  açılması,  canlı 
orqanizmdə  gedən  biokimyəvi  proseslərin  dərindən  öyrənilməsinə  təkan 
verəcəkdir.