Biz öz məqsədlərinə nail olmaq üçün heç bir vasitədən çəkinməyən

397

QEYDLƏR

dekabr –1919, mart) vəzifəsini icra etmişdir . Azərbaycan milyonçusu Musa 

Nağıyevin qızı ilə evli idi. 1920-ci ildə bolşeviklər tərəfindən həbs edilmiş-

dir, qısa müddətdən sonra azad edilmiş, hökumətin rəsmi icazəsi ilə Fran-

saya getmişdir, Parisdə vəfat etmişdir.   

63

Şəmsi Əsədullayev – (1841–1913), iri sahibkar, neft sənayeçisi, icti-

mai xadim. Bakıda bir neçə neftayırma emalatxanası, Suraxanı, Sabunçu 

və Ramanada 37 buruğu, Xəzər dənizində neft və neft məhsulları daşıyan 

gəmiləri vardı. Xeyriyyəçiliklə məşğul olmuşdur. “Nəşri-maarif” müsəl-

man maarifçilik cəmiyyətinin fəal üzvü. 1903-cü ildə Moskvaya köçmüş, 

Moskvada və Peterburqda sahibkarlıq fəaliyyəti, həmçinin xeyriyyəçiliklə 

məşğul olmuş, bir neçə mülk tikdirmiş, yoxsul təbəqələrin uşaqları üçün 

məktəb açdırmışdır. Moskvada Malaya Tatarskaya döngəsində tikdirdiyi 

evi o zaman təzə yaradılmış Tatar Mədəniyyət Cəmiyyətinə bağışlamış-

dır. Bu binada tatar məktəbi, kitabxana, konsert salonu və yetimlər üçün 

uşaq evi fəaliyyət göstərmişdir. Ümumrusiya müsəlmanlarının 1-ci qurul-

tayında (1905, Nijni - Novqorod) iştirak etmişdir. Sahibkarlıq fəaliyyətinin 

coğrafiyası Xəzər dənizinin İran sərhədlərindən tutmuş Lodza qədər əhatə 

etmişdir. 1913-cü ildə Yaltada vəfat etmişdir.  

64

Qacar Mansur Mirzə Xanbaba Xan oğlu, şahzadə – (1869- 1931), hər-

bçi, türk-azərbaycanlı şah sülaləsi - Qacarlar nəslinin nümayəndəsi. Yeliza-

vetqradda (Kirovoqrad şəhəri, Ukrayna) kornet rütbəsində süvari məktəbi-

ni bitirmişdir. 1905-ci il Rys-Yapon müharibəsinin iştirakçısı, Port-Arturda 

döyüşmüş, iki ordenlə - ikinci dərəcəli Müqəddəs Anna və Müqəddəs Vla-

dimir – təltif olunmuşdur. Yaralanandan sonra Qafqaz hərbi dairəsinə 

xidmətə göndərilmişdir. Birinci Dünya müharibəsinin iştirakçısı. Döyüş 

meydanında göstərdiyi şücaətə görə qızıl silahla təltif olunmuş, 12 saylı 

Tver qusar polkunda xidmət etmişdir. 1917-ci il Fevral inqilabından sonra 

Bakıya qayıtmışdır. AXC dövründə ordu sıralarında xidmət etmişdir. Sovet 

hakimiyyəti qurulduqdan sonra Azərbaycan Xalq Komissarları Sovetində 

müxtəlif mülki vəzifələrdə çalışmışdır. Mart hadisələri zamanı erməni əs-

gərləri tərəfindən saxlanılmış, dostlarının köməyi ilə ölümdən xilas olmuş, 

əsir aparılmışdır. Şahid və zərərçəkən qismində FTK-na ifadə vermişdir.

65

Kələntərov pasajı – Aşumovskaya meydanındakı (Gənclər meydanı) 

binada yerləşirdi, mağazaların üz tərəfləri eyni zamanda Nikolayevskaya 

(İstiqlaliyyət) və Olqinskaya (M.Ə.Rəsulzadə) küçələrinə çıxırdı. Sonralar 

binanın üst mərtəbələri tikilmişdir Sovet dövrüdə və hazırda bu binada 

Azərbaycan Həmkarlar İttifaqları Şurası yerləşir.

---

BAKI. MART 1918-ci il. AZƏRBAYCAN QIRĞINLARI SƏNƏDLƏRDƏ

398

66

“Dikaya diviziya”- “Vəhşi diviziya” - Birinci Dünya müharibəsi  döv-

ründə (1914-1918) Qafqazın yerli müsəlman əhalisindən təşkil edilmiş sü-

vari diviziya. Çar hakimiyyəti devrildikdən sonra diviziya Azərbaycana qa-

yıtmış və yaranmaqda olan milli silahlı qüvvələrin bir hissəsi olmuşdur.

67

“Dağıstan” – mehmanxana, Vrangelevskaya, Bazarnaya və Çelyayev-

skaya küçələrinin (Ə.Cavad, Azərbaycan və M.Dilbazi) kəsişməsində, Xan-

larovun evində yerləşirdi, “müsəlman” mehmanxanası sayılırdı, mart 

hadisələri günlərində tamamilə yandırılmışdır. Hazırda onun yerində beş-

mərtəbəli yaşayış binası yerləşir. 

68

Ermansın apteki – Velikoknyajeskaya küçəsində (M.E.Rəsulzadə) La-

layev pasajında yerləşirdi.

69

Hacı Əjdər bəy məscidi – “İttifaq” - Hacı Əjdər bəy Aşurbəyovun və-

saiti ilə, mülki mühəndis Zivər-bəy Əhmədbəyovun layihəsi əsasında 1912-

1913-cü illərdə Kanitapinskaya rayonunda, Krasnovodskaya və 8-ci Kani-

tapinskaya (S.Vurğun və Dağıstan) küçələrinin tinində tikilmişdir. Mart 

hadisələri günlərində məsciddə qonşu məhəllələrin sakinləri, əsasən, qa-

dınlar və uşaqlar gizlənsələr də, təqiblərdən qurtarmamış və erməni qul-

dur dəstələrinin zorakılığının qurbanı olmuşlar. Hazırda – fəaliyyətdə olan 

məscid.

70

Karvansara - Sisianovskaya küçəsində (Təbriz Xəlilbəyli) Lalayevlər 

ailəsinə məxsus binada yerləşən və öz icarədarının adı ilə tanınan “Abbas 

Eyvazovun karvansarası” nəzərdə tutulur. Bütün məhəlləni əhatə edən hə-

min binada müxtəlif kontorlar, idarələr, mağazalar da yerləşirdi. Sovet döv-

rü və hazırda həmin binada “Araz” kinoteatrı, ticarət obyektləri, mənzillər 

yerləşir. 

71

Doktor Nəriman bəy Nərimanov - Azərbaycanın görkəmli ictimai, si-

yasi dövlət xadimi, tazıçı, publisist, həkim Nəriman Nəcəf oğlu Nərimanov 

nəzərdə tutulur. Ətraflı bax: Doktor Nərimanov. 

72

“Təbriz” – mehmanxana, Hacı Hacıağaya mənsub idi, “müsəlman” 

mehmanxanası hesab edilirdi. Nikolayevskaya (İstiqlal) küçəsindəki bina-

da, “İsmailiyyə”nin yaxınlığında yerləşirdi. Sonradan sökülmüşdür. İndi 

həmin yerdə - M.Ə.Sabır bağı yerləşir. 

73

«Evropa” – “Avropa” mehmanxana, Lalayevski keçidində (Natəvan 

döngəsi) Lalayevlər ailəsinə məxsus ikimərtəbəli binada yerləşirdi. Onun 

yaxınlığında, Milyutinskaya küçəsində (T.Əlyarbəyov) Musa Nağıyev tərə-

findən “Novo-Evropa” adlı yeni üçmərtəbəli mehmanxana tikildikdən son-

ra, “Staro-Evropa” adlandırılmışdır. Hazırda – yaşayış evi. Üstü yenidən ti-

---

399

QEYDLƏR

kilmiş “Novo-Evropa” – “Göy-göl” mehmanxanasının binasında “Luk-oyl” 

Rusiya neft şirkətinin Bakı nümayəndəliyi yerləşir.

74

İngilis qoşunlarının qərargahı nəzərdə tutulur. 1918-ci il avqustun 

əvvəllərində Sentrokaspi Diktaturası hökumətinin dəvəti ilə Şimalı İranda 

Britaniya qoşunlarının komandiri general-mayor Denstervilin rəhbərliyi 

altında Bakıya gəlmişdir. Bu qoşunlar Türk-Azərbaycan hərbi qüvvələrinə 

qarşı Bakının müdafiə olunmasında  hökumətə kömək etməli idi. 1918-

ci il sentyabrın 14-də Bakının azad edilməsi ərəfəsində cəbhə xəttini tərk 

edərək İrana qayıtmışlar. 

75

Mirbax Vilgelm – (1871-1918), qraf, alman diplomatı. 1915-1917-ci illərdə 

Afinada alman səfiri. Brest-Litovskda Sovet Rusiyası ilə danışıqlarda iştirak 

etmişdir. Brest sülhü imzalandıqdan sonra, 1918-ci ilin aprelindən - Mos-

kvada alman səfiri. 1918-ci il 6 iyulda sol “eserlər” tərəfindən – bu yolla Al-

maniya ilə Sovet Rusiyası arasında silahlı münaqişə yaratmaq məqsədi ilə 

- öldürülmüşdür. FTK sənədləri arasında Mirbaxın qatillərinin ermənilər 

olduğuna dair şəhadət vardır. 

76

“Bibiheybət” – şiə müsəlmanların möhtəşəm ziyarətgahı – qədim Bi-

biheybət məscidi. Xəlifələrin təqibindən qaçan Yeddinci imam - Musa Ka-

zımın qızı Həzrəti Həkimə xanımın sərdabəsi üzərində tikilmişdir. Müqəd-

dəs qəbirlərin sayına görə - burada Məhəmməd Peyğəmbərin nəslinin dörd 

nümayəndəsi dəfn olunmuşdur – islam dünyasında bənzər ziyarətgahlar 

arasında üçüncü yeri tutur. Məscidin VIII əsrin sonlarına aid olan ilkin ti-

kilisi qalmamışdır. Keçən əsrlər ərzində məscid-kompleks Səfəvi hakimləri, 

Şirvanşahlar tərəfindən bir neçə dəfə bərpa edilmişdir. XX əsrin əvvəllərin-

də Bakı xeyriyyəçisi Dadaşovun vəsaiti ilə sərdabədən şimalda yeni məscid 

binası tikilmiş, sərdabə və köhnə məscid yenidən qurulmuşdur. 1936-cı ilin 

sentyabr ayında Sovet hakimiyyətinin dinə qarşı apardığı kampaniyanın 

gedişində Bibiheybət məscidi partladılmışdır. 1998-ci ildə Azərbaycan Pre-

zidenti Heydər Əliyevin sərəncamı ilə məscidin yenidən tikilməsinə baş-

lanmışdır. 14 iyul 2008-ci il tarixdə “Bibiheybət” kompleksinin  açılışı ol-

muşdur.

77

«Rekord” – kinoteatr, Bolşaya Morskaya (Bülbül pr.) küçəsi, Birjevaya 

meydanında (Sahil) yerləşirdi. 1912-ci ildə dairəvi formada taxtadan tikil-

miş bina əvvəlcə sirk üçün nəzərdə tutulmuş, 1914-cü ildə yenidənqurma 

işlərindən sonra 2000 nəfər tamaşaçı tutumu olan kinoteatra çevrilmiş-

di. Mart hadisələri günlərində kinoteatrın binasına əsir götürülmüş azər-

baycanlılar gətirilirdi. Erməni əsgərlərinin binanı, içərisindəki insanlarla 

---