Bobur nomidagi andijon davlat universiteti rustambek shamsutdinov

«Vatan, u meningjonim tanim, sajdagohimdir.
Umening to'lin oyim, tinch omonligim, izzatim-sharafim.
Ka 'bam, qiblam hamda gulistonimdir».
Yoki boshqa bir she'rida:
«Yig'la biroz, oksizlangan tilagim, men ham senday baxtsizlikka tug'ildim»,
deb yurt taqdiridan kuyunadi.
Fitrat ana shunday ilg'or g'oya va fikrlar uchun ko'pchilik jadidlar qatorida shakkoklik, isyonkorlikda ayblandi, chor ma'murlari esa uni mustamlakachilikka qarshi turganlikda aybladilar, kommunistik mafkura hukmron bo'lgan qizil saltanat davrida esa millatchilikda, panturkizm g'oyasi tarafdori, «xalq dushmani» degan uydirma tamg'a bilan aybladilar. Profes­sor H.Yoqubovning hikoya qilishicha Fitratni 1937-yilgacha uning yaqin do'sti Fayzulla Xo'jayev o'z himoyasiga olib kel-gan. Qatag'on yillarida ko'pchilik qatori Fitrat ham qamoqqa olingan.
Turkistonning milliy shoiri, Andijonda jadidchilikka asos solgan Cho'lpon (1898-1938)¹ shaharda «Turon kutubxonasi» va uning yonida katta bir qiroatxonani tashkil qilgan.
Xorijiy manbalardan birida shunday yozilgan: «Keng ma'ruza zali bo'lgan bu qiroatxonaning boshqaruv hay'atiga Turkiston Milliy birligining Andijondagi vakillari Husanxo'ja Niyoziy, Usmonxon Eshonxo'ja o'g'li, Vali Maqsudiy, Zohiriy A'lam, Fozilbek Otabek o'g'li, Abdulhay Maxsumlar saylandilar. Qiroatxona maktab vazifasini bajarar edi. Har oqshom usmo-niy turk zobitlari kundalik masalalar, madaniy-siyosiy va tarixiy mavzularda ma'ruzalar qiladilar».
Cho'lponning ochiq ifodalangan, go'zal turkcha, toza uslub bilan bitilgan da'vatkor, isyonkor she'rlarida Rossiya mustamla-kachilarini ayovsiz qoralovchi, Turkiston istiqlolini madh etuv-chi she'rlari o'lka aholisining milliy his-tuyg'usini, milliy o'zligini uyg'otgandi. Uning «Isyon» nomli mana bu she'rida shunday deyilgan:
Ey, sen menihaqir ko'rgan, tuban ko'rgan afandi.
Ey, ustimda bir umrga xo'ja bo'lmoq istagan
Ey, bo'ynimga kishan solib halokatga sudragan
Ko'zlarimnizaharlatib o'ynamagil, bas endi...
Kishanlaring zang bosgandir, sergak bo'lkim uzilur;
Tomirimda qo'zg'olishning vahshiy qoniko'pirdi.
Eskifikr, an'analar endi butkul uzildi.
Yo bitarman, yoki sening saltanating buzilur.
Ey, sen meniqul o'rnida ishlatuvchiafandi
Titra, qo'rqqin bog'liq qo'lin bosh ko'targan kuch indi.

Jadidichilik harakatida faol qatnashib Turkiston milliy istiq-loli uchun kurashgan xalqimizning ajoyib farzandlari Saidahmad

KapuMoe HauM. Истикхюлни уш^ган пюир. Т., «Мaънaвият», 2000.

Siddiqiy Ajziy (1864-1927), Karimbek Sharifbek o'g'li Komiy (1865-1922), Tavallo (1883-1959), Is'hoqxon Ibrat (1862-1937), Xislat (1880-1945) va boshqalar ham o'zlaridan so'ng boy ijodiy meros qoldirganlar. Ana shu ulug' zotlar orasida o'zining betakror va ibratomuz ijodi bilan Tavallo alo-hida o'rin egallaydi. Uning ijodida jadidchilik harakati va adabiyotining ta'siri kuchli bo'ldi. Shoirning 1913-yilda «B ayoz», 1917-yilda «Ravnaqul islom» to'plamlari bosmadan chiq-qan. Tavallo asarlari asosan, Vatanni sevishga, ardoqlashga, xalqni, mil-latni hurmatlashga, ilm-ma'rifatni, san'atni sevishga da'vat etadi. U
yashagan o'z davridagi xalq, millat holiga achinadi, dardli alam chekadi, sasidan o't chaqnaydi:


Falak bizga xabar ber, ne uchun bee'tibor etding? Jahonda jumla millat ichra bizni sharmisor etding. Halovat boshqa millat topdi irfon sunbulin esgan, Harorat xorini sanchib, bizni ko'p zuldor etding. Saodat tog'ina qo'ydi qadamni o'zga millatlar Safolat ko'chasida bizlarni chun xokisor etding.

Shoir millat va xalqning jahon taraqqiyotidan orqada qolganligi, zulm ostida ezilishi markazida ilmsizlik, ma'rifatsizlik va jaholat yotganligini ko'radi, loqaydlik, e'tiborsizlikdan nola qiladi.

Tavallo «Olamga bir nazar» she'rida xalq orasidagi ilm-ma'rifatga to'sqinlik qilayotgan chirkin illat, noinso-niy urf-odatlarni ayovsiz fosh qiladi va ilg'or taraqqiy etgan mamlakatlardan namuna - o'rnak olishga xalqni chorlaydi.
Tavallo xalqni ma'rifatga chorlab «So'q taraqqiy» she'rida g'aflat va loqaydlikni tark etishga da'vat qiladi:
Tur, ey millаt, qo'y emdi, chiq Ъuyon uyqu kаnorindаn, Ko'zing och, iЪrаt ol, sen o'zgа milht ^ru Ъorindаn. Jаholаt chodirigа ЪжкаПЪ yotmoqni tаrk аylа, Yur emdi, qolmа shundа o'zgа mil^t^r qаtorindаn.

Shoir o'zining «Turkiston viloyatining gazeti»da bosilgan «Ibrat olmoqni vaqtu yetmadimu?» maqolasida yana yuqoridagi muammolarni oddiy xalq tilida rivojlantiradi: «...Telegramm (telegraf), telefon, ayroplan, gramofon va g'ayri shunga o'xshash quvvati bilan ishlaydigan narsalarni inson aqli ila bunyod etib, vujudga keltiradimi yoki o'z-o'zidan paydo bo'ladimi, albatta yo'q, hammasi ilm tufayli va hunardandur. Bas, shundog' bo'lgandan keyin nima uchun bizlar ilmdan bezormiz. Boshqa millatlar qancha ilmga rag'bat etsalar, bizlar hamon qochamiz». Xullas shoir Tavallo ilgari surgan ajoyib g'oya va chaqiriqlar bugungi kunda ham dolzarb muammo sifatida o'z ahamiyatini yo'qotgan emas.

XX asrning boshlarida Turkistondagi demokratik harakat-larning oldingi saflarida o'zbek xotin-qizlarining vakillari ham faol qatnashganlar. Bular orasida Nozimaxonim (1869-1924) alo-hida o'ringa egadir.
Nozimaxonim o'zbek ma'rifatparvar shoirasi. U arab, fors, ozarbayjon, tatar va rus tillarini yaxshi bilgan. U 1900- yillar-dan boshlab she'r va publitsistik maqolalari bilan matbuotda ko'-rina boshladi. 20 yoshlarga kirganda «Beshyog'ochlik Nozimaxo-nim» nomi bilan el-xalq o'rtasida shuhrat topdi. Nozimaxonim «Turkiston viloyatining gazeti», «Osiyo», «Shuhrat», «Sadoi Turkiston» kabi gazetalar va «Oyna» jurnalida o'z asarlarini chop ettirdi. Shoira she'rlarida Sharq ayollarining hayoti va qismatini keng qamrovli, bir tarzda kuylaydi. Turkiston ijtimoiy-siyosiy hayotida ayollarning ishtirok eta olmayotganligidan afsuslanadi, ularning haq-huquqlarini kamsitgan va poymol qilgan tuzumni, jamiyatni, uning hokim xo'jayinlarini la'nat-lay di. Shoira ayollarning ilmli, ma'rifatli bo'lishlariga katta ahamiyat berib, ularni bid'at va g'aflat uyqusidan uyg'otish-ga chaqiradi, o'zga millat ayollaridan namuna olishga da'vat etadi:
Boqingkim, o'zga millat qizlari na yerlarga yetmush, O'qub ilmu hunarlarni, ki hikmat sirini bilmush, Bilib, o'z e'tiborin ham huquqini tanib olmush, Asrlar eltg'on bid'at uyqusidan uyg'oning!

Nozimaxonim faqat o'z shaxsiy manfaati, quruq obro'-e'tiborini o'ylagan, millat, xalq taqdiri va taraqqiyotiga e'tiborsiz, loqayd, to'y-tomosha, aysh-u ishrat, qimor va dabdabaga mukkasidan ketgan, ma'rifatdan bexabar boylar, to'ralarni ayovsiz tanqid qiladi.

«Ming taassuf» she'rida u quyidagi satrlarni bitadi:


Ming taassuf, ajab zamon o'ldi, Yaxshikim ersa, ulyomon o'ldi. Har mahalla ichida to'rt samovar, Necha nodon chiqib qimor o'ynar. Ba 'zisi mast eshak kabi hangrar, Holimizni ko'rib kular ag'yor. Dilkimillat g'amida qon o'ldi. Kori behudalar ayon o'ldi.

Nozimaxonim o'zbek ayollaridan yetishib chiqqan birinchi publitsist jurnalistdir. U turli tillarni bilish muhim aloqa vositasi sifatida inson hayotida katta ahamiyatga ega ekanligini alohida ta'kidlagan.

Xulosa shuki, rus mustamlakachilari Turkiston zamini uzra o'z hukmronliklarini o'tkazgan kezlarda yurtning jonkuyar, millatsevar, erksevar farzandlari jadidlar harakati ta'sirida mil-liy istiqlol uchun, mustaqil Turkiston uchun, ekspluatatsiya, zo'rlik va zo'rovonlikka qarshi xalqni otlantirdilar. Faqat o'lkada so'nggi asrlar davomida ishlab chiqarish kuchlari va taraqqiyotning orqada qolganligi oqibatida, xalq ommasining ijtimoiy-siyosiy, g'oyaviy-nazariy saviyasi ham yetarli darajada davr talabiga monand bo'lmaganligidan bu kurash birlashgan katta kuch sifatida muvaffaqiyat qozonildi. Siyosiy-ijtimoiy tarqoqlik «O'zingni bil, o'zgani qo'y» kayfiyati milliy kayfiyatga, milliy birlikka putur yetkazadi.
Jadidlar o'zlari tashkil etgan matbuotda o'z g'oya-fikrlarini e'lon qilib xalq orasida keng ma'rifatchilik ishlarini olib boribxalqni «har vaqt g'aflat uyqusidan uyg'otuvchi», «millat ongining ochqichi» ekanligini namoyon etib o'lka aholisini hur fikrlashga katta siyosiy kurashga hozirlay oldi. Bu davrda «Erk», «Turon», «Maorif havaskorlari», «Taraqqiyparvarlar», «O'qituvchilar ja-miyati» kabi uyushmalar paydo bo'ladi. Munavvarqori aytgani-dek, «Ularning butun umidi Rossiyadagi inqilob jarayonida mahalliy aholini milliy, diniy cheklash va jabrlashdan ozod qi-lish, ularning haq-huquqlarini yevropaliklar bilan tenglashtirish, xilma-xil maktab va matbuot ishlari hamda turli-tuman jamiyat-lar tashkil etishga keng imkoniyat yaratib berishga qaratilgan edi».
Jadidlar bu davrda «ozodlik, kenglik va adolat» shiori ostida ishladilar. Ularning 1916-yil mardikorlikka olish voqeasiga mu-nosabati g'oyatda e'tiborga molikdir. Jadidlarning mardikorlarni qaytarishga urinishlari 1917-yil fevral inqilobi boshlanishi bilan to'la amalga oshdi. Bu hodisa el orasida obro'sini ko'tardi. Maz-kur holat jadidlar ma'rifatparvalikdan siyosiy kurashga allaqa-chon o'tganliklarini bildirar edi³³.