Book · January 013 citation reads 419 1

Ekologik muammolarning hududiy tasniflanishi va uning davriy o‘zgarishi

Davr	Muammolar	Sabablari	Oqibatlari
			O‘nlab, millionlab
	1. Qurolli to‘qnashuvlar (urush muammosi)	Gegemonlikni o‘rnatish va ta’sir doirasini kengaytirish uchun qurollanish.	kishilarning «yostig‘ini quri- tish» va atrof-muhit hola- tining yomonlashuviga olib kelgan I va II jahon
			urushlari.
XX asrning birinchi yarmi	2. Ocharchilik (oziq-ovqat muammosi)	Iqtisodiyot ko‘rsatkichlari past bo‘lgan davlatlarda aholining tez ko‘payishi.	Sotsial-gumanitar inqirozli holatning yuzaga kelishi, migratsiya va urbanizatsiya jarayonlarining kuchayishi.
	3. Ommaviy qirg‘in	Sanitar-gigiyenik holatning yomonligi va tibbiyot sohasiga e’tiborning pastligi.	Vabo, o‘lat, suvchechak kabi kasalliklarning ko‘payishi orqali gumanitar inqirozning yuzaga kelishi.
	keltiruvchi
	kasalliklar
	(salomatlik
	muammosi)
	1. Ommaviy qirg‘in keltiruvchi qurollar («Sovuq urush» muammosi)	Atom va vodorod bombalarini ko‘plab ishlab chiqarish orqali o‘z mavqeini ko‘tarishga tomon harakat qilish.	«Karib inqirozi» kabi o‘ta xavfli holatlarning yuzaga kelishi va aholini III jahon urushi bilan qo‘rqitish.
	2. Ommaviy qirg‘in	Sanitar-gigiyenik holatning yomonlashuvi va tibbiyot sohasiga e’tiborning pastligi.	Vabo, o‘lat, suvchechak kabi kasalliklarni ko‘payishi orqali gumanitar inqirozning yuzaga kelishi.
XX asrning	keltiruvchi
50–60-	kasalliklar
yillari	(salomatlik
	muammosi)
	3. Atrof-muhit muhofazasi (ekologik muammo)	Tabiiy resurslardan oqilona foydalanmaslik va xo‘jalik faoliyatini ekologik talablarsiz olib borish.	Ekologik xavfsizlikni pasaya borishi va u bilan bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy ahvolning nochorlanishi.

XX asrning oxiri	1. Atrof-muhit muhofazasi (ekologik muammo)	Tabiiy resurslardan oqilona foydalanmaslik va xo‘jalik faoliyatini ekologik talablarsiz olib borish.	Ekologik xavfsizlikning pasaya borishi va u bilan bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy ahvolning nochorlanishi.
	2. Geosiyosiy to‘qnashuvlar (mustaqillik muam- mosi)	Rejali iqtisodiyotning tanazzulga uchrashi va yangi mustaqil davlatlarning paydo bo‘lishi.	Ishlab chiqarishning pasayishi va hududiy mojarolarning yuzaga kelishi.
	3. Iqlim o‘zgarishi (ekologik muammo)	Atmosfera havosiga chiqarilayotgan gazlar hisobiga «Issiqxona samarasi»ning yuzaga kelishi.	O‘rtacha haroratning ko‘tarilishiga bog‘liq bo‘lgan tabiiy ofatlar, cho‘llanish jarayoni kabi oqibatlarning sodir bo‘lishi.
			Ijtimoiy-iqtisodiy va
		«Issiqxona samarasi»ning	cho‘llanish hamda biologik
	1. Iqlim o‘zgarishi va	yanada kuchayishi orqali	jarayonlarning kuchayishi
	tabiiy ofatlar	yillik iqlim rejimining	orqali xilma-xillikning
	(ekologik muammo)	keskin o‘zgarishi.	kamaya borishi kabi ekologik
			xavfning kuchayishi.
XXI asr- ning boshi	2. Geosiyosiy to‘qnashuvlar (demokratiya muammosi)	Siyosiy va diniy qarashlarning birligi asosidagi ziddiyatlar.	Iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy barqarorlikning pasayishi.
	3. Atrof-muhit		Tabiat komponentlariga qaratilgan mintaqaviy qarama-qarshiliklarning kuchayishi.
	muhofazasi va	Tabiiy resurslardan
	barqaror rivojlanish	oqilona va hamjihatlikda
	(ekologik-ijtimoiy	foydalanmaslik.
	muammo)

Ekotizimlarni tasniflashda bo‘lgani kabi, ekologik omillarni ham turli tadqiqot maqsadlarida tasniflanadi. Biz ekologik muammolarni taniflashda ilk bor ularni ikki qismga ajratib olamiz – ijtimoiy ekologik yoki antroekologik (insonlarning hayotiy faoliyatiga tegishli bo‘lgan antropogen) muammolar, bioekologik (organizmlarga tegishli bo‘lgan tabiiy) muammolar.
Ijtimoiy ekologik yoki antroekologik muammo – muayyan ekotizimlarda kishilik jamiyatida yechimini topmagan ekologik masala. Tushunchada ekotizimlar so‘zi ishlatilgan. Zero ekologiyaning obyekti ekotizimlar ekan, har bir ijtimoiy kategoriyadagi masala aynan muayyan ekotizimlar nuqtayi nazaridan kelib chiqadi. O‘rinli savol tug‘ilishi mumkin, axir ma’muriy boshqaruv muayyan bir ma’muriy chegaralar doirasida olib boriladi-ku? To‘g‘ri, lekin inson-tabiat o‘rtasidagi munosabatlarni uyg‘unlashtirish aksariyat hollarda ma’lum bir ma’muriy chegara doirasida olib borila olmaydi. Chunki:

• 
  birinchidan, har doim ham ma’muriy chegara ekotizimlar chegarasiga mos kelmasligi mumkin;
  
• 
  ikkinchidan, turli ierarxik pog‘onada ham ekotizimlar o‘zaro uzviy bog‘langan;
  
• 
  uchinchidan, zamonamizda har bir ma’muriy birlikning (masalan, aholi punkti, tuman, viloyat, davlat, hamjamiyat) barqaror rivojlanishi (bu masalaga quyida alohida to‘xtalib o‘tiladi) uchun institutsional, ya’ni barqaror birlashish muammosini hal etish kerakdir.
  

Antroekologik muammolarni, hozirgi kunda insoniyat oldida turgan ekologik vazifalariga monand ravishda quyidagi qismlarga ajratish mumkin:

• 
  ekologiyaning umume’tirof etilgan ilmiy-nazariy asoslarini ishlab chiqish;
  
• 
  tabiat-jamiyat uyg‘unligida barqaror rivojlanish ta’limini yo‘lga qo‘yish;
  
• 
  ekologik ma’naviyatli shaxsni tarbiyalash;
  
• 
  Yer planetasi ekotizimlari va ularning organik hamda noorganik komponentlarini hisobga olish, baholash, kadastrlash, auditlashtirish, monitoringlash va ekspertizalashni yagona ilmiy-amaliy asosda olib borishni ishlab chiqish va amalga joriy etish;
  
• 
  hamjamiyat, davlat va jamiyatning ekologik boshqaruv talablarini zamon talabiga moslashtirish va uni amalda keng joriy qilish;
  
• 
  lokal, milliy, regional, global miqyosda ekologik xavfsizlikni ta’minlash konsepsiyasini, turli miqyosdagi
  

dastur va loyihalarni ishlab chiqish hamda amalga tatbiq etish monitoringini olib borish;

• 
  atrof tabiiy muhit muhofazasida fuqarolik jamiyati institutlari faoliyatini yo‘lga qo‘yish, nodavlat tashkilotlari va jamoat uyushmalari nazoratini o‘rnatish va ularni tavsiya kuchidagi ma’lumotlaridan ekologik boshqaruvda keng foydalanish mexanizmini ishlab chiqish;
  
• 
  davlat, davlatlar va xalqaro hamjamiyat tomonidan ekologik nazoratni tashkil etish va ularni ishlash mexanizmini yaratish;
  
• 
  mahalliy, milliy va xalqaro miqyosda ekologik-huquqiy me’yorlarni takomillashtirish va ularni ishlash
  

mexanizmini yaratish;

• 
  ekologik huquqbuzarliklar va ularning javobgarligini belgilovchi regional va global miqyosdagi ixtisoslashgan tergov, prokuratura va sud organlarining tizimini yaratish;
  
• 
  mahalliy, milliy, regional va global miqyosda faoliyat yurituvchi «ekologik tez yordam» tashkilotlari,
  

jamg‘armalari, guruhlarini tuzish yoki ular faoliyatini faollashtirish;

• 
  ekologik inqirozli va tanglikdagi ekotizimlarni tiklashga yo‘naltirilgan global chora-tadbirlarni ishlab
  

chiqish va moliyaviy ta’minlash;

• 
  ekologik terrorizmni oldini olish yo‘llarini qidirish;
  
• 
  jamiyatni tabiatga nisbatan ekologik yoki ekologik-iqtisodiy munosabat shakllarini o‘rnatish va h.k.