Book · January 013 citation reads 419 1
Ekotizimlarga ta’sir etuvchi omillar tasnifi
Yüklə 4,14 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ekologik omillarning tadqiqot maqsadiga ko‘ra tasniflanishi
- Ekologik omillarning tasniflanishi
- Takrorlash uchun savollar va topshiriqlar
Ekotizimlarga ta’sir etuvchi omillar tasnifiEkologik omillarni, odatda, ekotizimlarda yashovchi organizmlarga ta’sir etish nuqtayi nazaridan tasniflaydilar. Bu holda ekologiyaning biologiyadan farqi qolmaydi. Biz yuqorida aytib o‘tdikki, ekologiyaning obyekti organizm emas, balki ekotizimlardir. Shuning uchun omillarni tasniflashda ekotizimlar va ularning komponentlariga kompleks ta’sir etuvchi omillar nuqtayi nazaridan baholash mantiqan to‘g‘ridir. Ekologik omillarning mazmuni va mohiyatiga qarab turli tadqiqotchilar turlicha tasniflaydilar. Ekologik omillarni tadqiqotchi o‘z oldiga qo‘ygan maqsadi va vazifalari nuqtayi nazaridan turli ko‘rinishda tasniflashi mumkin. Masalan tasniflash omillarining davriyligi, kelib chiqishi va uning ketma-ketligi, yuzaga kelishi, xarakteri, ta’sir doirasi, darajasi, obyekti va sharoiti, hududiyligi, tizimliligi va shu kabi ko‘rsatkichlariga qarab amalga oshiriladi (3.2.1-jalval). Rossiyalik olimlar35 ekologik omillarni ikki qismga ajratib tasniflashni ma’qul deb biladilar (3.2.1-rasm). Lekin ushbu tasniflash juda mujmal ravishda tuzilgan. Chunki kishilar faoliyati natijasida yuzaga keladigan antropogen omillarga biotik va biogen, zoogen, fitogen va hattoki mikrobiogen omillar ham kirib ketgan. Deyarli barcha ekologik tusdagi adabiyotlarda ekologik omillarni uch qismga ajratib ta’riflanadi va ularning ketma-ketligini aynan Yer planetasida paydo bo‘lganligiga qarab tizimlashtiriladi: abiotik, biotik va antropogen (3.2.2-jadval). Ular o‘z navbatida turlarga va ko‘rinishlarga ajratiladi. 3.2.1-jadval Ekologik omillarning tadqiqot maqsadiga ko‘ra tasniflanishi
35 Н.И. Николайкин, Н.Е. Николаенко, О.П. Мелехова. Экология.– М.: «Дрофа», 2004. C. 49.
3.2.1-rasm. Ekologik omillarning turkumlanishi (N.I. Nikolaykin, N.Y. Nikolayenko, O.P. Melexova, 2004). Ekologik omillarning tasniflanishi3.2.2-jadval
Takrorlash uchun savollar va topshiriqlarEkologik omillar nima? Ekologik omillarni tasniflab bering. Ekologik omillarni tasniflash qoidalari qanday? Birlamchi va ikkilamchi omillar qanday bo‘ladi? Tashqi va ichki omillarga misollar keltiring. Havo oqimlari omili qanday ekologik omil turiga kiradi? Ekologik muammolar boshqa xavfsizlik muammolaridan yashirin tarzda kechishi bilan farqlanib turadi. Islom Karimov bob. EKOLOGIK MUAMMOLAR VA ULARNING GURUHLANISHIEkologik muammolarHar qanday tadqiqotlar zamrida muayyan bir mummolar va ularning yechimini topish zarurati yotadi. Muammo – yechimi topilmagan masala, holat yoki hodisa. Ko‘pincha uni ilmiy adabiyotlarda ijtimoiy kategoriya sifatida, ya’ni faqatgina insonlarga tegishli va ijtimiy munosabatlarda yuzaga keladigan holat, deb qaraladi. Hattoki O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasida36 «Muammo» so‘zi faqat mumtoz adabiyotga tegishli so‘z nuqtayi nazaridan yoritilgan. Uni arab tilidan olingan ko‘r, ko‘r qilingan yoki yashirin ifoda etilgan so‘z yoki ism, deya ta’riflangan. Falsafiy-ilmiy nuqtayi nazardan esa bunga mutlaqo qo‘shilib bo‘lmaydi. Chunki mummo so‘zi nafaqat adabiyotda, balki inson faoliyatining barcha jabhalarida va ayniqsa, fanda juda ko‘p ishlatiladigan so‘zdir. 4 jildlik «Rus tilining izohli lug‘ati»da «Muammo – yechimini topish lozim bo‘lgan nazariy yoki ilmiy muammo»37, deya ta’riflangan. Bu jamiyat qonuni. Lekin muammo nafaqat insoniyatga, balki organizmlarga ham tegishlidir. Ular oldida ham turli xil muammolar turadi va ularni yechishga organizmlar ham harakat qiladilar. Ushbu harakat ko‘pincha yashash uchun kurash yoki moslashishdan iboratdir. Uni biologiya fanida «Biogeotsenozlar evolutsiyasi», «Biotoplar evolutsiyasi», «Biosfera evolutsiyasi» deb ataladi38. Har uchala tabiiy sharoitda ham organizmlar yashash uchun kurashadilar va o‘zlariga tegishli bo‘lgan muammolarni hal etadilar. Bu tabiat qonuni. Ekologik muammo – ekotizimlarda organizmlar o‘zaro va ularni atrof-muhit o‘rtasidagi munosabatlarda yuzaga kelgan va yechimini kutayotgan masala. Masalan, N.F. Reymers39, «Insonlar tabiatga nisbatan sezilarli ta’siri natijasidagi har qanday holat, qaysiki tabiatni insonlarning hayotiy va xo‘jalik faoliyatiga qayta ta’siri (tabiiy ofat, iqlim bo‘ronlari, yoppasiga tartibga solinmagan hayvonot dunyosi migratsiyasi va h.k.) deb aytib o‘tilgan. Bu tushunchada ham ekologik muammo bir tomonlama, ya’ni ijtimoiy kategoriya sifatida izohlangan. Hozirgi zamonda, xalqaro tajribada, ekologik qonunchilik nafaqat insonlarni muhofaza qilish, balki ekotizimlarning ajralmas komponenti bo‘lgan barcha organizmlarni muhofaza qilish nuqtayi nazaridan yozilishini talab etilmoqda. Agarda biz ekologik muammoni «Umumiy ekologiya» fan muammosi nuqtayi nazaridan emas, balki ekologiyaning bir tarmog‘i «Ijtimoiy ekologik» fanlar nuqtayi nazaridan qaraydigan bo‘lsak N.F. Reymers (1990) aytib o‘tgan ta’rif mantiqan to‘g‘ri bo‘lar edi. Shuning uchun ham ekologik fanlarning nafaqat umumiy ekologiya, balki uning barcha tarmoqlarining nazariy asoslarini yaratish jihatidan qarash o‘ta muhim ilmiy- amaliy ahamiyat kasb etadi. Yüklə 4,14 Mb. Dostları ilə paylaş:
|