Бяйляр абдуллайев
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
Namiq Abbasov, Rəhim Həsənov ~ ~ 126 ərzində o, yeməksiz yaşaya bilməyib əldən gedə, ömrü isə əzab-əziyyət içində keçər və bu kimi vəzifələrin heç birini yerinə yetirməyə müvəffəq olmazdı. Lakin bir-birinə kömək etdikdə, onların hərəsi bu işlərdən birini yerinə yetirdikdə özlərinə lazım olandan çox istehsal edərlər. Artığını başqasına vermək və ya almaq yolu ilə müvazinət yolu ilə tarazlıq əmələ gətirər. Yaşayış vasitələrini təmin edər, özünü və növünü, mühafizə işini nizama salar, sis- tem yaradar, necə ki, yaratmışdır da». İctimai əmək bölgüsünün zəruriliyini belə əsaslandır- dıqdan sonra Tusi cəmiyyətin əmələgəlmə səbəblərini təhlil etməyə başlayır və yazır: «Dünyanın intizamı, məi- şətin nizamı əməklə başa gəldiyindən, insan növü isə əməksiz yaşaya bilmədiyindən əmək köməksiz, kömək isə ictimasız ola bilməz. Deməli , insan növü öz təbiəti ilə ictimaya möhtacdır». Tusi «icma» sözü əvəzinə ərəbcə «şəhər» mənası verən «mədinə sözünü işlədir. «Mədinə»ni coğrafi anlayış kimi sırf «yer» mənasında deyil, ictimai münasibətlərdə olan in- san icmalı kimi başa düşməyi xüsusi olaraq qeyd edirdi. İctimai əməyi təşkil etmək, istehsal prosesində özba- şınalıq və hərc-mərcliyə yol verməmək üçün müəyyən təd- birlər görməyə ehtiyac doğur ki, Tusinin ifadəsi ilə bu tədbirlər «siyasət» adlanır. Sonra siyasətin növü və təsni- fatı verilir. Aristotelə əsaslanaraq siyasətin dörd növü gös- tərilir: «ölkə», «qələbə», «kəramət» və «cəmiyyət siyasəti» sonra siyasətin məzmunu açılaraq onların tərifi verilir, nəhayət, «ölkə siyasəti», «siyasətlər siyasəti» adlandırılır. «Siyasəti» həyata keçirmək üçün bir adama ehtiyac əmələ gəlir. Bunun isə mütləq şah və ya hökmdar olması məcburi deyildir. Tusi yazır: «Yeri gəlmişkən onu da deyək ki, hər NƏSİRƏDDİN TUSİNİN MÜDRİKLİK FƏLSƏFƏSİ ~ ~ 127 dövr, hər zamanda hökmdara ehtiyac yoxdur. Əhali arasında nizam-intizam olsa, bu, uzun müddət onlara bəsdir. Lakin bütün dövrlərdə müdrik bir rəhbərə, tədbir sahiblərinə ehtiyac vardır. Tədbir olmasa, nizam-intizam aradan qalxar, insan cəmiyyəti lazım olduğu kimi inkişaf etməz». Tusi ictimaiyyəti yaxşı, ədalətli dolandırmaq, onların hayına qalaraq güzəranın gözəl keçməsini təmin etmək elminə «ictimaiyyat hikməti» adı verir. Tusi «ictimaiyyat» (mədəniyyət) elminə son dərəcə böyük qiymət verdikdən, onu hamının öyrənməli olduğun qeyd etdikdən sonra insanlar arasında olan ictimai forma- ların təhlilinə keçir və ilk ictimai forma kimi «ailəni» göstərir, sonra «məhəllə», daha sonra «şəhər», ondan sonra «böyük xalqlar», nəhayət «bütün dünya icması» gəlir. Be- ləliklə, Tusi dünyada beş ictimai formanın olduğunu qəbul edir, bunlardan «kiçiklərinin «böyüklər» tərkibinə daxil olaraq onların üzvi bir hissəsini təşkil etdiyini deyir, sonra ümumiləşdirmə apararaq yazır: «Hər bir adam bir evin (ailənin) tərkib hissəsi olduğu kimi, hər ev bir məhəllənin tərkib hissəsi, hər şəhər bir xalqın (ölkənin) tərkib hissəsi, hər xalq bütün dünya əhalisinin tərkib hissəsi olar». Mədəni insan probleminin həlli bu sahədə nəzəri bilik- lərə yiyələnməni tələb edir. Kulturologiya elmi haqqında, kültür və mədəniyyətin oxşar və fərqli cəhətləri haqqında Türk sosioloqu Ziya Göyalpın fikirlərinə nəzər salaq. Böyük türk sosioloqu Ziya Göyalp «mədəniyyətlə» «kültür» anlayışlarını bir-birindən fərqləndirməyə çalışmış- dır. Onun fikrincə kültürlə mədəniyyət arasında məzmunca həm birləşmə, həm də ayrılma vardır. Bunlarn hər ikisi toplum şəklində olduqları üçün aralarında bir bənzərlik möcuddur. Ziya Göyal kültürü mahiyyətcə milli, mədəniy- Namiq Abbasov, Rəhim Həsənov ~ ~ 128 yəti isə beynəlmiləl hesab edirdi. O, yazır ki, kültür milli olduğu halda, mədəniyyət uluslararasıdır, beynəlmiləldir. Kültür yalnız bir millətin din, əxlaq, hüquq, ağıl, estetika, dil, iqtisadiyyat və texnika ilə bağlı yaşayışlarını uyumlu – ahəngdar bir bütünüdür. Mədəniyyət isə eyni inkişaf səviyyəsində olan bir çox millətlərin tomlumsal-içtimai həyatlarının ortaq birbütünüdür (41, s. 160). Böyük sosioloqun mədəniyyət haqqındakı mülahizələ- rində kültür və yetkinlik (mədəniyyət) ifadələri işlədilir. Kültür ilə yetkinlik arasında fərqlərdən birisi, kültürün «demokratik», yeniliyin isə «aristokratik» olmasıdır. Kültür xalqın gələnəklərində – ənənələrindən, alaşqanlıqlarından, şifahi və yazılı ədəbiyyatlarından, dilindən və musiqisindən, dinindən, əxlaqından, bədii və iqtisadi məhsullarından iba- rətdir. Bu gözəlliklərin sərvətlərin xəzinəsi və muzeyi xalq olduğu üçün kültür demokratikdir. Yetkinlik isə yalnız yük- sək təhsil görmüş, yüksək bir tərbiyyə ilə yetişmiş həqiqi zi- yalılara aiddir. Yetkinliyin əsası yaxşı bir tərbiyə görmək ağıla söykənən biliklərin (dərk edilə bilinənləri) incəsənəti, ədəbiyyatı, fəlsəfəni, elmi və heç bir fanatizmə yol vermə- dən dini süni olmayan, səmimi bir məhəbbətlə sevməkdən ibarətdir. Aydın olur ki, yetkinlik xüsusi br tərbiyə ilə təşək- kül tapmış duyum, düşünmə, (təfəkkür) və yaşayış tərzidir (41, s. 84). Milli kültür xalqın mənəviyyatını – mənəvi dəyərlərini təşkil edirsə, mədəniyyyət ziyalılıq, yetkinlik kimi başa düşülür Ziya Göyalp xalqa doğru ifadəsini iki məqsəd üçün işlədirdi: birinci xalqdan milli kültür tərbiyəsi almaq üçün xalqa doğru getmək, ikinci xalqa mədəniyyət aparmaq üçün xalqa doğru getmək. Çünki, xalq milli kültürün canlı bir muzeyidir. Yüklə 1,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|