Бяйляр абдуллайев
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
NƏSİRƏDDİN TUSİNİN MÜDRİKLİK FƏLSƏFƏSİ ~ ~ 129 Namiq Abbasov, Rəhim Həsənov ~ ~ 130 Ziya Göyalp milliliyin daşıyıcısı, müəyyənləşdiricisi olan xalq sərvətlərini, şifahi və yazılı ədəbiyyatı, dini, əxlaqı, musiqini, bir sözlə mənəvi dəyərləri xammal kimi təsvir edir, bu xammalları isə alimlər, tədqiqatçılar, sənətşünaslar mükəmməl şəkildə emal etməli, işləməlidir- lər. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, «kültür» sözü əslində latıncadakı «kultura» dan yaranıb. Bu «kultura»nın bir anlamı isə «becərmə, becərilmə» torpağın emalıdır. Böyük sosioloqun daha bir mülahizəsinə görə kültür milli, mədəniyyət isə beynəlmiləldir. Kültürlə mədəniyyət arasında həm birləşmə, həm də ayrılma vardır. Lakin mədəniyyət həm bilgilərlə, düşüncə ilə bağlı olduğu halda, kültür duyğularımızla bağladır. Duyğularımızla bağlı olan mənəvi aləmimiz – kültür obyektiv varlıqdır. Dil, din, əxlaq, estetika kimi duyğusal elementlər baxımından ortaq olan, yəni eyni tərbiyəni görmüş fərdlərdən ibarət olan zümrə millət adlanır. Milli mənəvi dəyərlərimiz dedikdə məhz duyğularımızla bağlı olan kültürümüz – dilimiz, dinimiz, əxlaqımız nəzərdə tutulur. Ziya Göyalpın fikirlə- rinə əsaslanaraq belə nəticəyə gəlmək olur ki, mədəniyyət bilgilərlə, düşünüşlə bağlıdır. Hər hansı bir fərd duyğular- dan azad deyil. Çünki insanlardakı ruh (psixologiya) duy- ğular və fikirlərdən ibarətdir. Yəni, psixologiya alimlərinə görə duyğu həyatımızın əsasıdır, düşüncə həyatımız ona aşılanmışdır. Deməli, ruhumuzun normal halda ola bilməsi üçün fikirlərimizin, düşüncə və bilgilərimizin duyğuları- mıza tamamilə uyğun olması lazımdır. Öz düşüncələrinin, fikirlərinin duyğularına – mənəvi aləmə uyğun gəlməyən insanı təsəvvür etmək çətindir. Ona görə də biz əgər mədəniyyəti bilgilərlə, duşunuşlə bağlı qəbul etsək, onda görərik ki, o, duyğularımızla bağlı NƏSİRƏDDİN TUSİNİN MÜDRİKLİK FƏLSƏFƏSİ ~ ~ 131 olan kültürümüzün (mənəvi dəyərlərimizin) inikşafına xidmət etməlidir. Milli mənəvi dəyərlər hər hansı millətin tarix boyu əldə etdyi nailliytləridir. Yeni dünyaya gəlmiş hər hansı br insn hələ beşikdə ikən eşitdiyi laylalar ilə ana dilinin təsiri altında qalır. Buna görədir ki, ən sevdiyimiz dil ana dilimizdir. Ruhumuzu təşkil edən bütün dini-əxlaqi, bədii- etetik duyğularımız da bu dil vasitəsilə anlamışıq. Əslində ruhumuzun sosial duyğuları dinə, əxlaq və estetikaya – ədəbiyyata aid duyğulardan ibarətdir. İnsan ən səmimi, ən dərin duyğularını ilk tərbiyə zamanı alır. Hər bir normal insan hansı millətin tərbiyəsini alıbsa, ancaq onun ülküsü- idealı uğründa çalışa bilər. Böyük İskəndər «Mənim gerçək atam Filipp deyil, Aristoteldir. Çünki birinci maddiliyimin – maddi quruluşumun, ikinci mənəviyyatımın – mənəvi quruluşumun meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur» – deyirdi. Bu baxımdan mədəniyyətimizin inkişafı mənəvi dəyərlərimizin inkişafından asılıdır. Mənəvi dəyərlər xalqı ruhən yaşadan, ona ideya, istiqamət, stimul verən bir dəyərdir. Bu dəyər hətta içtimai hadisələrə səbəb ola biləcək qüvvəyə malikdir. Fransız sosioloqu Emil Dürkheym duyğunu (kültürü), düşüncəni (mədəniyyəti) toplum yaradır fikrini irəli sürür və toplumda kollektiv şüuran rolunu qeyd edir, iş bölü- münü (əmək bölgüsünü) solsial həmrəyliyin əsası sayırdı. Bununla da O, tarixi materializmin iqtisadi modelini arxa plana keçirirdi. «Milli iqtisadiyyatımız ancaq iqtisadi gerçəkliyimizi tədqiq etdikdən sonra iqtisadi hadisələrindən normal və xəstə olanları ayırd edə biləcək və ancaq o Namiq Abbasov, Rəhim Həsənov ~ ~ 132 zaman iqtisadi xəstəliklərimizin müalicəsi üçün arayış və ya resept verə biləcəkdi (41, s. 70)». E.Dürkheym daha bir yazısında qeyd edirdi ki, milli iq- tisad elmi hər yerdə milli ülkudən öncə deyil, sonra doğur. Millətimizin mənəvi-əxlaqi dəyərləri ilə bağlı, bütöv- lükdə mənəvi mədəniyyəti dastanlarımız, nağıl və folk- lorumuz, miflər, əfsanələr, dini inanaclar, eləcə də əxlaq hüquq texnika və iqtisadiyyatla bağlı qaydaların, elm və fəlsəfə ilə bağlı görüşlərin hər biri kollektiv təsəvvürlərdir. Dini inamın – etiqadın və nəzəriyyənin ziddi sayılan ayinlər və praktiki fəaliyyət də öncə ağılda təsəvvür olunub sonra həyata keçilirdikləri üçün əslində hər biri kollektiv (ortaq) təsəvvürlərdir. İçtimi kollektiv təsəvvürlər çoşqün böhranlar əsasında çox şiddətli həyacanlara bölünərək son dərəcə böyük qüdrət və gücə malik olurlar. İctimai təsəvvürlərin bu durumuna ülkü məfkurə adı verilir. İçtimai təsəvvürlər gerçək (əsl) ülkü halını aldıqdan sonra həqiqi inqilabların səbəbi olurlar (41, s. 67). Məsələn, XVIII əsrdən XX əsrə qədər xalqımızın döv- lətçilik ənənələrinin əvvəlcə xanlıqlar, sonra isə imperiyalar tərəfindən bölüşdürülməsi azərbaycançılıq məfkurəsini yaratdı. XIX əsr Azərbaycan marifçiliyi bu məfkürənin təsiri altında fəaliyətə başladı. Bu haqda professor N.Şəmsizadə yazır: «Azərbaycan maarifçiliyi Abbasqulu Ağa Bakıxanov simasında maarifçi mütləqiyyət simasında meydana atılır və Axundov nümunəsində respublikaçı baxışlara qədər tarixi bir inkişaf yolu keçir». H.Zərdabi, H.Z.Tağıyev, Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağayev, Ə.Topçubaşov, M.Ə.Rəsulzadə, C.Məmmədquluzadə, Ü.Hacıbəyov, M.Ə.Sabir və H.Cavid kimi şəxsiyyətlərin və onların başçılıq etdiyi ədəbi-tarixi Yüklə 1,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|