CəFƏR İbrahimov
Yüklə 2,91 Kb. Pdf görüntüsü
|
Deməli, fəaliyyətin ilkin fərqləndirici əhəmiyyəti ondan ibarət- dir ki, insan fəallığının mənbəyi tələbatlar əsasında yaranır və düşünülmüş məqsədlə idarə olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, qarşıya qoyulmuş məqsədə nail olmaq üçün, fəaliyyətin müvəffəqiyyətli icrasından danışmaq lazımdır. Nəhayət, fəaliyyət insan davranışını elə idarə etmək qabiliyyətinə malik olmalıdır ki, məqsədəyönəlmiş hərəkətləri həyata keçirə bilsin. Buradan görünür ki, fəaliyyət idrak və iradi proseslərlə sıx bağlıdır, onlar olmasa mövcud ola bilməz. Müasir insanlarda, onların tələbatlarına uyğun olaraq çoxlu miqdarda fəaliyyət növü vardır. Onları təsəvvür etmək üçün həmin insanın tələbatlarına uyğun olaraq onları hesablamaq lazımdır. Bu iş isə olduqca mürəkkəbdir, çünki tələbatların əhəmiyyətlilik dərəcəsi müxtəlifdir. Bütün insanlar üçün xarakterik olan fəaliyyət növlərini ümumiləşdirsək onların fərdi inkişaf aktivliyi nəzərə alınmaqla aşağıdakı əsas fəaliyyət növlərini göstərə bilərik: ünsiyyət, oyun, təlim və əmək. Ünsiyyət-birinci fəaliyyət növü olmaqla insanın fərdi inkişaf prosesində yaranır. Onun ardınca oyun, təlim və əmək gə- lir.Bütün bu fəaliyyət növləri inkişaf etdirici xarakter daşıyır və şəxsiyyətin intellektual inkişafında aktiv iştirak edir. Ünsiyyət fəaliyyətində (başqa sözlə desək kommunikatik fəaliyyətdə) obyekt başqa adamlardır. İnsan psixikasında məhz nəyə təsir edəcəyimizdən asılı olaraq ünsiyyət fəaliyyətinin psixoloji məzmunu da müxtəlif olacaqdır. Bir halda bu yeni biliklərin verilməsindən, başqa halda əqidənin dəyişilməsindən, üçüncü halda isə işə bilavasitə təhrikdən ibarət olacaqdır. Ünsiyyət fəaliyyətində insanlar işin məqsədini bir-birinə izah edir, iş prosesində qarşıya çıxan çətinlkləri və nöqsanları müzakirə edir, məsləhətləşirlər. Bu prosesdə ünsiyyət ancaq və ancaq insanların birgə fəaliyyətinin təşkilinə xidmət edir. Ünsiyyətin fəaliyyət obyektini bir adam (və ya iki-üç) və ya çox adamdan məktəbin sinfi, auditoriya. bütöv zal) ibarət olması 17 ilə müəyyən edilir. Burada birinci halda şəxsiyyətlərarası ünsiyyətdən; ikinci halda isə sosial ünsiyyətdən söhbət gedir. Onda istifadə edilən vasitələrdən asılı olaraq, ünsiyyət fəaliy- yətini müxtəlif növlərə ayırmaq olar. Ünsiyyətin ən qədim növü maddi ünsiyyətdir. Ünsiyyətin ən inkişaf etmiş və xüsusi tərkib hissələrinə malik olan növü işarə ünsiyyətini göstərmək olar. Nitq ünsiyyəti işarə ünsiyyətinin xüsusi halıdır. Nitq fəaliy- yəti insanın ünsiyyət üçün dildən istifadə etməsi prosesidir. Lakin ünsiyyət fəaliyyəti nitq olmadan da həyata keçirilə bilər, belə halda jestlərdən, duruşdan, baxışdan, baxışın istiqamətindən istifadə olunur. Bu cür mənalı ünsiyyət xüsusilə emosional vəziyyət, hisslər və əhvalların ötürülməsi ilə əlaqədar olan şərait üçün xarakterikdir. Tədqiqatlar göstərir ki, uşaqda oyun fəallığının həyata ke- çirilməsi forması həyat fəaliyyəti formasıdır. Özlüyündə bu funksional həzzlə bağlıdır. Onun təhrikedicisi fəallığa tələbat, mənbəyi isə təqlid və təcrübədir. Uşaqların oyun fəaliyyətinin ən mühüm xüsusiyyəti ilk başlanğıcdan, böyüklərlə ünsiyyət və onların rəhbərliyi altında praktiki davranış forması əsasında inkişaf edir. Üçüncü yaşdan başlayaraq rollu oyunlar meydana çıxır. Yəni uşaq böyüklərdə müşahidə etdiyi funksiyaları təkrar edir: məsələn, iki yaşlı qız kuklasını yedizdirir və s. Həkim rolunu oynayan uşaq özünü "həkim" kimi aparır. Beləliklə, oyun icra olunan işlərin sahəsində dərk edilməni inkişaf etdirir, özünüdərketməni genişləndirir. 1 Uşağın orqanizminin böyüməsi, anatomik-fizioloji inkişaf, ali sinir fəaliyyətinin formalaşması və mürəkkəbləşməsi baş verir. Öyrətmə uşağın inkişafında əsas amil kimi çıxış edir. Onun həyatına yeni bir fəaliyyət növünün daxil olması vaxtı gəlib çatır. Bu elə fəaliyyətdir ki, onun məqsədi müəyyən məlumatları, hərəkətləri, davranış formalarını mənimsəməkdən ibarətdir. Bu cür spesifik fəaliyyət təlim adlanır. Təlim fəaliyyəti müəyyən bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələnmək 1 Ümumipsixologiya. Prof. A. V.Petrovskinin red. İl. Bakı, "Maarif' 1982. s. 186-195. 18 üçün insanın fəaliyyətin şüurlu məqsədlərlə idarə olunduğu yerdə mümkündür. insanda təlim o zaman mövcud olur ki, o öz hərəkətlərini özü tənzim edə bilir. Bu qabiliyyət isə əvvəlki fəaliyyət növləri olan-oyun, praktik davranış və s. əsasında formalaşır və altı-yeddi yaşlarda lazımi inkişaf səviyyəsinə çatır. Təlim fəaliyyəti insanı tək bilik, bacarıq və vərdişlərlə si- lahlandırmır. O, özünün psixi proseslərini idarə edərək, insanı əməyə hazırlayır. Əmək fəaliyyəti insanın əsas, aparıcı fəaliyyətidir. Bu fəa- liyyət növü ancaq insana məxsusdur, onun sayəsində insan yaşamağa və təbiət qüvvələri üzərində qalib gəlməyə müvəffəq olur. Əmək fəaliyyəti nəticəsində inkişaf üçün zəruri olan məhsullar istehsal olunur və insanlar tələbatlarını ödəyirlər. Ona görə də insanların əmək fəaliyyəti öz mahiyyəti etibarilə ictimai xarakter daşıyır. Beləliklə, biz şəxsiyyətin formalaşmasında faəliyyətin rolunu aydınlaşdırdıq. Həmin prosesin ikinci tərəfi də vardır. Bu tərəf fəaliyyətin öz inkişafında şəxsiyyətin rolunu nəzərdə tutur. Çünki şəxsiyyət formalaşdıqca fəaliyyətin xarakterində əsaslı dəyişikliklər baş verir fəaliyyətin motivləri formalaşır. Fəaliyyət prosesi şəxsi məna kəsb edir. Bundan asılı olaraq fəaliyyətin tərkibinə daxil olan bütün idrak proseslərinin xarakteri dəyişilir. Onlar şəxsiyyətin xüsusiyyətləri ilə şərtlənməyə başlayırlar. Beləliklə də, fəaliyyət prosesində şəxsiyyətin tələbat-motivasiya, emosiya və idrak sahələri bir-birinə nüfuz edir, onlar tədricən qarşılıqlı əlaqədə inkişaf etməyə başlayırlar. insan fəaliyyəti şüurun təşəkkülü və inkişafı ilə əlaqədar olaraq şüurlu fəallıq kimi təşəkkül tapır və inkişaf edir.O da öz növbəsində şüurun təşəkkülü və inkişafı üçün əsas rol oynayır. Şəxsiyyətin anadangəlmə deyil, konkret tarixi həyat şə- raitində, təlim və tərbiyə prosesində formalaşması fikri ilə çox psixoloqlar razıdırlar. Lakin şəxsiyyətin formalaşmasında hansı qanunlar əsas rol oynayır, bu məsələyə münasibətdə 19 Yüklə 2,91 Kb. Dostları ilə paylaş:
|