Cild: 0 Say: issn 2218 – 0346 2017
Yüklə 4,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
26 Pərviz Qasımov nehrə də təmsil olunmuşdur. Analoji dəfn kompleksi Mingəçevir ekspedisi- yası tərəfindən 1947-ci ildə 45, 140 saylı torpaq dəfnlərdə qeyd edilib. Amma Mingəçevir ekspedisiyasının aşkar etdiyi 151 saylı torpaq qəbir, ara- larında gender fərqinin olmasını ehtimal etdiyimiz hər iki qəbir kompleksi- nin xüsusiyyətlərini daşıyırdı; burada həm silahlar, həm bəzək əşyaları, həm də nehrə var idi [8, s.170,173–174]. Buradan iki nəticə çıxarmaq olar: 1) Xocalı–Gədəbəy mədəniyyətində dəfn kompleksi ilə gender fərqini müəy- yən etmək çətindir. Çünki ölünün cinsindən asılı olmadan eyni əşyalar qəbi- rə qoyulur və eyni dəfn kompleksini təşkil edirdi. Belə ki, silahlar, alətlər, keramik məmulatlar və bəzək əşyaları həm qadın qəbrində, həm kişi qəbrin- də də ola bilərdi. 2) 151 saylı torpaq qəbirin tədqiqində səhvə yol verilib. Beləliklə, Xocalı-Gədəbəy mədəniyyətinin dəfn ənənəsində gender fərqinin ciddi güdülməsi və ya əksinə, gender-neytral (gender-neutrality) ya- naşmanın hakim olması məsələsi açıq qalır. Belə ki, dəfn inventarı ilə ske- letlərin cinsi mənsubiyyəti arasında korrelyasiyanın təyin edilməsi üçün cid- di tədqiqatlara, xüsusilə ciddi antropoloji araşdırmalara ehtiyac var. Bu mədəniyyətin dəfn ənənəsində qəbirə təsərrüfat alətləri də qoyulur- du. Məsələn, Topdağdağan kurqan nekropolundakı 10 saylı kurqanın salla- ma qəbirində biz ucluğu da var idi və orada aşkar edilmiş ucu oval formada olaraq arxa tərəfə qatlanmış bıçaqlar sırf militarist yaraq anlamına aid edilə bilməz. Vaxtilə, İ.Nərimanov bu tip bıçaqların Azərbaycan etnoqrafiyasında qeyd edildiyini, soyulma zamanı heyvan xəzinin və dərisinin zədələnməmə- si üçün bu cür quruluşlu bıçaqlardan çobanların və ovçuların istifadə etdiyi- ni göstərmişdir [5, s.91-92]. Beləliklə də, Xocalı–Gədəbəy mədəniyyəti da- şıyıcılarının inanc sistemində silah kultu ilə yanaşı, əkinçi–maldar və ovçu- luq təsərrüfatı alətlərinin də sakral xarakter daşıdığını görürük. Diqqəti tədqiqatımızın başlıca məsələsinə yönəldərək bildirməliyik ki, dəfnlərdə aşkar edilmiş tuncdan olan silahlar, orijinalın təqlidi, yamsılanma- sı təəssüratını yaradır. Belə ki, Topdağdağan kurqan nekropolundakı 10 say- lı kurqanın sallama qəbirindəki xəncər və bıçaqlar üzərində istifadədən yara- nmış iz və zədələr qətiyyən müşahidə edilmir. Çox yaxşı qalmalarına bax- mayaraq xəncərin və bıçaqların bərklik səviyyəsi olduqca aşağıdır. Bu isə, silahların təyinatı üzrə işlədilməsi fikrini sual altında qoyur. Geyimin bir elementi olan tunc kəmərin kövrəkliyi, üzərində istifadə izlərinin və zədələrinin olmaması da belə bir fikirin irəli sürülməsinə əsas verir ki, bu tip kəmərlər (hətta onların parçadan və ya dəridən hazrılanmış kəmərin içliyi olması ehtimal edilsə də) onlar orijinalın oxşarı idi və yalnız dəfn mərasimi üçün hazırlanırdı. Həmçinin, bəzək əşyalarına diqqət yetirərkən də biz onların orijinalın yamsılama xarakter daşıdığını ehtimal edə bilərik. 2015-ci ildə Göytəpə neolit məskənində aşkar edilmiş tunc dövrünə aid 1 saylı torpaq qəbirdən Xocalı – Gədəbəy mədəniyyətinin dəfn ənənəsində replika-əşyalar … 27 olan üzükdə həm qaş yerinin, həm qiymətli daşların açıq-aşkar imitasiyası görünməkdədir. Bu yerdə başqa bir sual da ortaya çıxır. Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti daşıyıcılarının istifadə etdiyi bəzək əşyaları yalnız tuncdanmı hazırlanıb? Nəzərə alaq ki, tunc hava ilə təmasda tez oksidləşir və əsasən yaşıl rəngə çalan pasla örtülür. Bu cür xüsusiyyətə malik metal qatışığının parlaqlığını saxlamaq üçün onu daim pasdan təmizləmək lazımdır. Tez oksidləşən, yaşıl pasla örtülən, təmizləmə və istifadədən nazilərək tez sıradan çıxan bəzək əş- yası həqiqətənmi son tunc dövrünə aid Xocalı–Gədəbəy mədəniyyəti daşıyı- cıları arasında qiymətli sayılırdı? Nəzərə alsaq ki, qızıldan bəzək əşyalarına Azərbaycan ərazisində daha qədim - xalkolit dövrünə aid qəbir abidələrində rast gəlinib, onda tuncdan düzəldilmiş bəzək əşyalarının Xocalı–Gədəbəy mədəniyyəti daşıyıcılarının toplumunda işlədilməsi şübhəli görünür. Üstə- lik, Göytəpədə tunc dövrünə aid sallama qəbirdən tapılan tuncdan düzəldil- miş bəzək əşyaları heç də daim istifadədə olmaları təəssüratını yaratmır. Beləliklə, Topdağdağan kurqan nekropolundakı 10 saylı kurqanın sal- lama, Göytəpə neolit məskənində 2015-ci ildə aşkar edilmiş tunc dövrünə aid 1 saylı torpaq qəbirdə aşkar edilmiş tuncdan olan dəfn inventarları –xən- cər, bıçaqlar, üzük, sırğalar və ola da bilsin digər məmulatlar (biz ucluğu, saç üçün sancaq) bizə məlum olmayan orijinalların yamsılanması (replikası) idi. Görünür, Xocalı-Gədəbəy mədəniyyətinin müasir Tovuz bölgəsi ərazi- sində yaşamış daşıyıcıları öz ölülərinin qəbirlərinin dövründə istifadə olu- nan bəzi orijinal silah və bəzək əşyalarının tuncdan həm nəfis, həm də qaba hazırlanmış replikasını (kopyasını) qoyurdular. Biz bu fikri bütöv Xocalı-Gədəbəy mədəniyyətinə aid edə bilərikmi? Qeyd etdiyimiz abidələrdən tapılmış artefaktların birbaşa genetik analogiya- larına nəinki, Mingəçevir tapıntılarında, yuxarıda qeyd edildiyi kimi Qara- bağ bölgəsinin dağətəyi hissələrində rast gəlinib. Amma, analoji artefaktlar xüsusi tədqiq edildikdən sonra onların orijinal və ya replikativ mahiyyəti ba- rədə qəti fikir demək olar. Biz dəfn inventarındakı əşyaların replika olması barədə fikrimizi yalnız Tovuz bölgəsindəki tapıntılara şamil edə bilərik. Bu ənənənin nə ilə əlaqəli olması barədə iki əsas versiyanı göstərmək olar. Birinci versiyaya görə, ola bilsin ki, Şimali Azərbaycanın son tunc dövrü əhalisinin inanclarında bir metal kimi tunc sakral yük daşıyırdı. İrəli sürdüyümüz ikinci, zənnimizcə daha məntiqli versiyaya görə, ar- tıq son tuncda yerli əhali bimetallik (tunc+dəmir) və dəmir silahlardan, alət- lərdən, həmçinin, qiymətli metallardan (gümüş, qızıl və d.) düzəldilmiş bə- zək əşyalarından istifadə edirdi. Lakin, bu metalların (dəmir və qiymətli me- tallar) çətin əldə edilməsi səbəbindən, dini inancların tələblərinə uyğun ola- raq qəbirə onlardan düzəldilmiş məmulatları qoymurdular. Dini inancların tələblərinə uyğun qəbirə, dəmirdən olan orijinal silahların və alətlərin, qiy- Yüklə 4,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|