Cild: 0 Say: issn 2218 – 0346 2017
Yüklə 4,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
58 Bəhlul İbrahimli şayan qədim tayfaların altı min illik tarixini, mədəniyyətini və təsərrüfat hə- yatının bütün sahələrini xronoloji ardıcıllıqla araşdırmağa imkan verir (1, s. 62-68). Maraqlıdır ki, tənəzzül dövrlərində memarlığın, ümumilikdə maddi mə- dəniyyətin inkişafı ləngisə də amma, zaman keçdikcə dirçəliş, yenidən can- lanma baş vermiş, qədim ənənələr yaddan çıxmamış, daha təkmil şəkildə da- vam etdirilmişdir. Təkamül memarlıqda daha aydın nəzərə çarpır. İstər tikili- lərin plan quruluşunda, istərsə tikinti texnikasında, istərsə də tikinti material- larının və bərkidici maddələrin çeşidində zamanla baş verən keyfiyyət dəyi- şikliyi xüsusilə təqdirə layiqdir. Manna və Midiya dövrlərinin siklopik qala- ları, orta əsrlərin möhtəşəm qala divarları, Əcəmi məktəbinin orta əsr türbə- ləri, tağlı körpülər, saraylar və karvansaralar Azərbaycan memarlarının dünya mədəniyyətinə verdiyi ən layiqli töhfələrdəndir. Bu memarlıq inciləri birdən birə yaranmamış, min illərin ənənəsi üzərində qurulan uzun bir inkişaf yolu keçmişdir. Memarlıq ənənələri içərisində yuxarıda adı çəkilən abidələrin daş tiki- lilərində, xüsusən memarlıqda mürəkkəb və çətin quruluş (konstruksiya) sa- yılan daş örtüklərdə baş verən təkamül diqqəti cəlb edir. Öncədən onu qeyd etmək lazımdır ki, Naxçıvanın quru iqlim zonasına daxil olması, burada meşə zolaqlarının çox azlığı və eyni zamanda burada torpağın təkinin, dağların müxtəlif cinsli və formalı daş təbəqələrindən ibarət olması səbəblərindən bölgə tarixinin müxtəlif dövrlərində daş tikililər həmişə üstünlük təşkil etmişdir. Bu tikinti materialının, xüsusən son geoloji dövrdə dağların əmələ gəldiyi zaman, vulkan lavaları (axıntıları) nəticəsində yaran- mış plitə daşların zənginliyi bölgədə daş memarlığının ən qədim zamanlardan müasir dövrə qədər üstünlük təşkil etməsini şərtləndirmişdir. Hələ, eneolit dövründən başlayaraq yarımqazma evlərin alt hissəsi, tunc dövrü evləri və qəbirləri bu daşlarla inşa olunurdu. Ən qədim və ən sadə daş örtük eneolit dövründə təsərrüfat quyularının ağzını örtən daş plitələr hesab olunmalıdır. Daha mürəkkəb quruluşlu daş ör- tüklərə erkən tunc dövrünün qəbir abidələrində rast gəlinir. Qeyd etmək lazımdır ki, qədim qəbirlərin mürəkkəb quruluşa və zəngin avadanlığa malik olmasının obyektiv səbəbləri vardır. Məlumdur ki, tunc dövründə “axirət dünyası”na inanan, ölümü real qəbul etməyən, onu “əbədi yuxu”, qəbri isə “gor evi” adlandıran insanlar qəbirləri evlərə uyğun hazırla- yır, “o dünyada” istifadə etmək üçün ölünün yanına geyim, bəzək və ərzaq qoyurdular. Qədim qəbirlərə, onların həcminə, quruluşuna, bu qəbirlərdə rast gəldiyimiz hər bir əşyaya, onların qəbirdə yerinə və vəziyyətinə, miqdarına və keyfiyyətinə, aid olduğu dövr haqqında zəngin məlumat verən informasiya bazası kimi baxmalıyıq. Bu baxımdan qəbirlər bizə qədim insanların təkcə dini-ideoloji baxışları deyil, onların təsərrüfat həyatı, məişəti, istehsal sahələri Gilançay vadisi abidələrində daş örtüklərin meydana gəlməsi və inkişafı tarixindən 59 və iqtisadi-mədəni əlaqələri haqqında da zəngin məlumat verir. Bir sözlə, qə- dim qəbirləri o dövrün real həyatının imitasiyası hesab etmək olar. Plovdağ qəbirlərində rast gəlinən “qurbangahlar” qədim evlərin ərzaq anbarlarını xatırladır. Ərzağın qorunması isə qədimdə ən mühüm problem ol- muşdur. Daş tikililər bu sarıdan ən etibarlı vasitə sayıla bilərdi. Ola bilsin, məhz bu səbəbdən təkcə daş qutu qəbirlərin deyil, torpaq qəbirlərin də “qur- bangahı” daşdan tikilirdi. Naxçıvan ərazisində ilk mürəkkəb konstruksiyalı daş örtüyə malik “qurbangaha” I Plovdağ nekropolunun 8 saylı qəbrində rast gəlinmişdir. Qur- bangah dördbucaqlı planda işlənmişdir, bir cərgə sal daş içəridən divarlara dayanmış şəkildə azca maili qoyulmuşdur. Maili qoyulmuş daşların kənarı qurbangahın divarından 8-10 sm aşağıdadır. Qurbangahın içərisinə gil qablar qoyulduqdan sonra maili qoyulmuş daşların üstü sal daşlarla örtülmüşdür. Be- ləliklə, qurbangaha qoyulmuş ərzaq etibarlı şəkildə mühafizə olunmuş olur. 8 saylı qəbrin qurbangahında rast gəldiyimiz quruluş (konstruksuya) çox güman ki, tunc dövrü evlərində də mövcud olmuşdur. Hələlik, faktiki material olmadığından bu haqda yalnız ehtimal irəli sürmək olar. Qədim nax- çıvanlılar qovurma qazanlarının, qış üçün tədarük olunmuş digər ərzaqların saxlanmasında belə quruluşlu tikililərdən evlərin içərisində və ya təsərrüfat təyinatlı otaqlarda (“qış evi”) istifadə edə bilərdilər. Belə quruluşlu tikilinin üstünlüyü ondan ibarət idi ki, burada ərzağı sərin yerdə, daim eyni tempera- turda saxlamaq mümkün idi və belə miniatür anbarlara gəmiricilərin daxil ol- ması mümkün deyildi. 1986-cı ildə I Plovdağ yaşayış yerində aşkar edilən diametri 40 sm, də- rinliyi 50 sm olan taxıl quyusunun da ağzı daş plitə ilə örtülmüşdür. Taxıl quyusunun içərisindən 6 kq-a yaxın darı unu aşkar olunmuşdur. İkinci minilliyin ikinci yarısında memarlıq artıq öz bəsit formasından çıxmış və dövrünə görə kifayət qədər inkişaf etmişdir. Bu inkişafda qədim sivilizasiya mərkəzləri ilə daimi sıx əlaqələr, müdafiə tikililərinin yaranma- sını şərtləndirən təcavüzkar dövlətlərin yaranması az rol oynamırdı. Bu dövr- də Cənubi Qafqazın ən möhtəşəm siklopik tikililəri məhz Naxçıvan ərazisin- də yaranmışdır. Son tunc dövrünün şəhərləri üç qat siklopik divarlarla əhatə olunurdu ki, zaman keçdikcə bu ənənə Manna və Midiya dövlətləri ərazisində geniş yayılmışdır. Sumbatan dizə şəhər yerində aparılan arxeoloji qazıntılar göstərdi ki, qala divarının iç tərəfindəki taxçaların hamısının üstü sal daşlarla örtülüb. Qa- la divarının yuxarı hissəsi dövrümüzə qədər saxlanmasa da çox ehtimal ki, mazğalların üstü də sal daşlarla örtülü olmuşdur. Yüklə 4,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|