Cild: 0 Say: issn 2218 – 0346 2017
Yüklə 4,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
Gilançay vadisi abidələrində daş örtüklərin meydana gəlməsi və inkişafı tarixindən 63 daş döşənmiş dəhlizin bir hissəsi aşkar olundu. Dəhlizin eni 105 sm-dir, divarı əhənglə suvanmışdır. Suvaq bir neçə qatdır, ev görünür bir neçə dəfə təmir olunmuşdur. Daş döşənmiş dəhlizin şimal tərəfində sal daşlarla qurulmuş pil- ləkən vardır. Pilləkən evin divarının suvağını da örtmüşdür. Görünür bu pil- ləkən ev dağıldıqdan sonra ikinci tələsik aparılmış bərpa zamanı işlənmişdir. Bu hissədə divar daşlarına və suvağın divarın içərisinə tərəf dönməsinə əsasən vaxtilə qapı olduğunu söyləməyə əsas verir. Belə vəziyyət otağın içə- risində də təkrarlanır. Divarın küncünə yaxın divarın suvağı daha yaxşı sax- lanmışdır. Uçqun təmizlənərkən əhəng suvağın qalıqları ağac, bişmiş kərpic qırıqları, keramika fraqmentləri aşkar olunur. Bu mədəni təbəqə şəhərin ən son dağıldığı vaxta aiddir və bu təbəqədən XIII əsrə aid mis sikkələr, şirli və fayans qablar aşkar olunur. Otağın içərisinə tərəf qazıntını davam etdirdik və burada evin birinci mərtəbəsi- nin salamat qalmış tağlı tava- nının bir hissəsini təmizlədik. Tavan iri həcmli daşlarla və əhəngkövrə (orta əsr «semen- ti») ilə işlənmişdir (Şəkil 3). Əl ilə uçurulduğu aydın görü- nür. Tağın cənub tərəfində müxtəlif qalınlıqlı dağ daşları ilə işlənmiş divar qalığı vardır. Tağla üzbəüz qarşı tərəfdə də divar qalığı aşkar olundu. Divarın üst daşlarının maili qoyulması onun tağın alt hissəsi olduğunu göstərir. Bu divarın şimal tərəfə daha yaxşı saxlanmışdır və divarın bu hissəsi ikinci mərtəbənin otağına aiddir. Yuxarıda qeyd etdi- yimiz kimi bu otaqdan dəhlizə qapı olmuş, bərpa zamanı işlənərək tutulmuş- dur. İkinci mərtəbənin də otağı əhənglə süvanmışdır. Belə görünür ki, yaşayış evinin həm eşik tərəfi, həm də içərisi əhənglə süvanmışdır. İkinci mərtəbənin şimal-şərq və şimal-qərb künclərində tağın dayaq divarları yerləşir. Tağ ota- ğın hər tərəfində mərkəzə doğru əyildiyindən, künclərdə kifayət qədər (1,0- 1,5 m) boş yer qalır. Bu baş yerlər istifadəsiz qalmasın deyə hər iki küncdə təndir qurulmuşdur. Şərq tərəfdəki təndirlərin ortada diametri 78-80 sm-dir. Kənarlarının vəziyyətinə görə təndirdən uzun müddət istifadə olunmamışdır. Monqolların hücumu zamanı yaşayış evi dağıdılmış, sonra bir müddət bərpa olunsa da, sonradan tərk edilmişdir. Təndirin içərisi süvaq qalıqları, torpaqla, daşla doldurulmuşdur. Bərpadan sonra təndirdən istifadə olunmamışdır. Tən- dirdən otağın içərisinə tərəf də kanalcıq (15 sm enində) vardır. Bunun nə məq- sədlə istifadə olunduğunu demək çətindir. Qarşı tərəfdəki – otağın şimal-qərb Şəkil 3. Xaraba Gilan şəhər yerində yaşayış evinin daş örtüyü 64 Bəhlul İbrahimli küncündəki təndir daha yaxşı saxlanmışdır. Təndirin içərisi suvaq qalıqları və heyvan sümükləri ilə ağzına qədər dolu idi. Otağın içərisinə daş döşənən zaman təndir döşəmənin altında qalmışdır. Otağın bərpadan sonrakı dövrünə məxsus istilik sisteminə aid heç nə (ocaq, təndir, buxarı) aşkar olunmadı. İkin- ci mərtəbədəki otağın cənub tərəfdəki küncləri saxlanmadığından burada tən- dirlərin olun-olmadığı haqda fikir yürütmək olmur. Yaşayış evinin birinci mərtəbəsi ikinci mərtəbəyə nisbətən daha yaxşı saxlanmışdır. Tavanı tağla örtülmüşdür. Şərq tərəfdə tağ salamat qalmış, qa- lan yerlərdə uçmuşdur. Qazıntı zamanı tağın iri hissələri aşkar olunurdu. Bu hissələr ikinci mərtəbənin divar daşları və döşəməsinin daşı, torpağının tökül- məsi nəticəsində bir-birinə qarışmışdır. Otağın tağı və divarları müasir dövrdə dağıdılmışdır. Döşəməyə yaxın torpaqlı, çürüntülü, qalınlığı 50-55 sm olan mədəni qat aşkar olundu. Mədəni təbəqədən şirli qab qırıqları, mis sikkələr, parça hissələri tapılır. Otağın içərisi dəfinə axtaranlar tərəfindən bir neçə dəfə dağıntı- ya məruz qalmışdır. Bəzi yerlər- də döşəməni də qazmışlar. Ona görə də mədəni təbəqə otağın çox yerində saxlanmamışdır. Arxeo- loji tapıntılar otağın cənub-qərb küncündə, şimal-şərq küncündə və otaqdan qərb tərəfdəki dəh- lizdə aşkar olunur. Tapıntıların əksəriyyəti qədim bərpadan (monqolların hücumu zamanı baş vermiş dağıntıdan) sonrakı dövrə XIII əsrin 30-40-cı illərinə aiddir. Yaşayış evinin birinci mər- təbəsinin planını xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Otağın içərisi xaç formasındadır. Bu memarlıq üsulundan Xaraba-Gilanda geniş istifadə olunmuşdur. Sahəsi böyük olan tikililərin üstünü örtmək üçün bu ən əlverişli üsuldur. Bölgə zəlzələlərin tez-tez baş verdiyi seysmik zona olduğundan tikililərin xüsusi üsullarla möhkəm inşasına diqqət verilmişdir. Xaraba-Gilan memarları bir çox antiseysmik üsuldan istifadə etmişlər ki, bunlardan da düşünülmüş plana malik binaların əhəngkövrə və dağ daşı ilə işlənmiş dam örtükləri xüsusi diqqətə layiqdir. Şəkil 4. Dulusçu kürəsi “cəhənnəmi”sinin (ocağının) daş örtüyü Gilançay vadisi abidələrində daş örtüklərin meydana gəlməsi və inkişafı tarixindən 65 Yaşayış evinin birinci mərtəbəsindəki tağ örtüklü otağın ölçüləri 5,7 m x 5,3 m, (30,2 kv. m) olub təqribən kvadrat formasındadır. Otağın içərisində tavanın, xaç formasında, tərəfləri 2,6 m olan dayaq divarları işlənibdir. Ölçü işləri zamanı həmişə xaçın tərəflərinin dəqiq olmasına diqqət verilmişdir, bu isə tavan üçün hazırlanmış qəlibin ölçülərindən asılı olmuşdur. Xaçın orta künclərində diametri 3-5 sm olan ağaclardan istifadə olunmuşdur ki, bu da orta hissədə dairəvi örtüyün möhkəmliyi üçün edilibdir. Analoji konstruk- siyalı tağlı örtükdən türbələrin sərdabələrinin üstü örtülərkən də istifadə olu- nubdur. Maraqlıdır ki, bu evin tikintisində bənna müəyyən qüsurlara yol ver- mişdir. Birincisi, ölçü dəqiq aparılmamış, ikinci isə örtük qəlibləri standart- bərabər yanlı hazırlanmayıbdır. Örtük qəliblərinin tərəflərinin bərabər olma- ması otağın şərq tərəfində aydın izlənir. Belə ki, tağın şimal dayaq divarının hündürlüyü 1,1 m olduğu halda, cənub dayaq divarının hündürlüyü 1,3 m-dir. Görünür, tağ örtükləri o qədər möhkəm quruluşa malikdir ki, bu qədər ölçü səhvləri onun davamlılığına xələl gətirməmişdir. Xaçın şimal və cənub tərəf- lərinin uzunluğu 1,3 m, şərq və qərb tərəflərinin uzunluğu isə 1,5 m-dir. İkinci mərtəbədə olduğu kimi, birinci mərtəbənin də içərisinə daş döşənmişdir. Şərq tərəfin daş döşəməsi bütünlüklə salamat qalmışdır. Qalan yerlərdə, yalnız cə- nub tərəfin şərq küncündə daş döşəmə qismən saxlanmışdır. Otağın giriş yolu şərq tərəfdə olub, eni 93 sm-dir. Bu hissədə qapının olduğu divar 1,6 m hün- dürlüyündə salamat qalmışdır. Otağın şimal divarı çəkisi bir neçə ton olan daşlarla işlənibdir. Ehtimal ki, bu nəhəng daşlar dağın təkindən çıxan daşlar- dır, onları ən yaxında olan divarların tikintisində istifadə etmişlər. Bu yaşayış evinin qərb tərəfi məhəllənin müdafiə divarına bitişik iş- lənib. Müdafiə divarının eni bəzi yerlərdə 2 m bəzi yerlərdə 2,5 m-dir. Güman ki, müdafiə zamanı bu evlərin damından müdafiə divarının üstünə çıxırmışlar. Yaşayış evinin tədqiqi Xaraba-Gilan şəhər yerində Naxçıvan memarlığının inkişaf dövründə şəhər evlərinin sahəsi, quruluşu, fasadı və yeri haqqında müəyyən fikir söyləməyə imkan verir. Xüsusən daşla işlənmiş dam örtük- lərinin müxtəlifliyi Naxçıvan ustalarının yüksək bacarığını və qabiliyyətini nümayiş etdirir. Xaraba Gilan şəhər yeri ətrafındakı istehsalla bağlı tikililərdə orijinal quruluşa malik daş örtüklərə rast gəlinmişdir (Şəkil 4). Belə örtüklərdən dulusçu kürələrinin və əhəng kürələrinin ocaqlarının üstünü xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Bu örtüklərdəki sal daşlar yüksək temperaturanın təsirindən partlamaması üçün onların üstü palçıqla örtülmüş, bu qat da zamanla odun təsirindən bişərək çəhrayı rəng almışdır. Bu məqalədə biz müxtəlif tarixi dövrlərdə memarlıqda diqqəti cəlb edən, onun inkişafına təkan verən bəzi elementlərin, xüsusən daş örtüklərin evolyusiyasına nəzər saldıq. Yüklə 4,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|