Cild: 0 Say: issn 2218 – 0346 2017
Yüklə 4,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
60 Bəhlul İbrahimli Son tunc - ilk dəmir dövrünün daş qutu və plitə qəbirlərinin üstü də bir qayda olaraq daş plitələrlə örtülürdü. Qeyd edək ki, Gilançay vadisi abidə- lərində indiyədək üstü tirlərlə örtülü bir qəbir kamerası da aşkar edilməmişdir. Bunun obyektiv səbəbləri vardır ki, o haqda yuxarıda bəhs etmişdik. Daş örtüklərdən Muncuqlu təpə (e.ə. VIII-VI əsrlər) sərdabələrində ge- niş istifadə olunmuşdur. Burada həm sərdabələrin, həm qurbangahların, həm də çoxdəfnli qəbirlərin giriş yollarının (dromoslarının) üstü sal daşlarla örtül- müşdür. Qeyd etmək lazımdır ki, qəbir kameralarının üstünün sal daşlarla örtül- məsi ənənəsi tunc dövründən indiyədək davam edir. Bu sırada orta əsr türbə- lərinin sərdabələrini xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Gilançay vadisi abidələrində memarlığın ən yüksək pilləsi Xaraba Gi- lan şəhər yeri abidələri, xüsusən də memorial türbələrdir (2, s. 121-122; 3, s,45-48). Mürəkkəb quruluşlu daş örtüklərin ən unikal nümunələrinə də məhz Xaraba Gilan şəhər yeri türbələrinin sərdabələrində rast gəlinir. Bu baxımdan 2 saylı və 4 saylı (Şəkil 2) türbələrin sərdabələrini xüsusilə qeyd etmək la- zımdır. Türbələrin yerləşdiyi dağın cənub tərəfindən başqa hər tərəfi sıldırım qayalıqdır. Cənub tərəfi nisbətən yamacdır və bu maili yamacda Naxçıvan hakimlərinin sülalə qəbiristanlığı yerləşir. Dağın yüksək tərəfi yalnız türbə- lərdən ibarətdir. Qəbiristanlığın möhtəşəmliyini təsəvvür etmək üçün burada Möminə Xatın türbəsinin analoqu olan üç türbənin xarabalıqlarına baxmaq kifayətdir. 1 saylı türbənin yuxarı hissəsi daxili və xarici tərəfdən səkkizbucaqlı, sərdabə hissəsi isə daxildən səkkizbucaqlı, xaricdən dördbucaqlı plandadır. Türbə hissəsində divarın eni 1,5 m, üzlüyün eni 12 sm-dir. Üzlərin eni 4,72- 4,78 m-dir. Daxildə qarşı bucaqlar arasındakı məsafə 9 m-dir. Bu türbədə bizi maraqlandıran giriş yolunun memarlıq həllidir. Türbənin girəcəyi şərq tərəfdəki üzün tam ortasındadır, altı sərdabənin döşəməsindən 15 sm hündürdədir, plitə daşlarla işlənmiş çatma tağla tamam- lanmışdır. Sərdabənin qapısının qarşısında uzunluğu 3m, eni 1,4 m, hündür- lüyü isə 1,05 m olan dəhlizi - dromosu vardır. Dromosun da üstü tağ şəklində örtülü olmuşdur. Maraqlıdır ki, bu türbənin inşasında daş və bişmiş kərpiclər- dən çox bacarıqla və məqsədyönlü şəkildə istifadə olunmuşdur (4.s. 2-4). XII əsrin sonları – XIII əsrin əvvəllərinə aid olan (7, s. 50) 2 saylı türbə əvvəlkindən formasına, planına, tikinti texnikasına görə fərqlənir və bu kub- şəkilli türbənin tikintisində daşdan daha çox istifadə olunmuşdur (Şəkil 1). Bu türbənin həm sərdabə, həm də türbə hissəsi kubşəkillidir. Türbənin ziya- rətgah hissəsi xaricdən iri həcmli plitə dağ daşları ilə, daxildən isə standart Gilançay vadisi abidələrində daş örtüklərin meydana gəlməsi və inkişafı tarixindən 61 bişmiş kərpiclərlə (20x20x4,5 sm) işlənmişdir. Türbənin daxildən bişmiş kər- piclərlə işlənməsinin əsas səbəbi interyerin düşünülmüş bədii tərtibatı olmuş- dur. Unikal memorial abidə olan bu türbə eyni zamanda funksional məqsəd daşımış, dağıdılana qədər ziyarətgah kimi fəaliyyət göstərmişdir. Ziyarətga- hın qərb divarı hər iki tərəfdən həndəsi ornamentli pannolar və yuxarıda or- tada onları tamamlayan, dekorativ bişmiş kərpiclərlə salınmış kufi xətlə yazı- dan ibarət portaldan ibarətdir. 2 saylı türbə Naxçıvanda ye- ganə memorial abidədir ki, xaric- dən üç tərəfi (şərqə tərəf baxan portalından başqa) sadə olub inter- yeri ornamentlərlə bəzədilmişdir. Bu türbənin unikal plana malik, plitə daşlarla çox nəfis iş- lənmiş sərdabəsi vardır (Şəkil 1). Sərdabə xaricdən kubşəkilli olub daxildən səkkizbucaqlı formada- dır. Sərdabənin tavanını mərkəzdə yerləşmiş səkkizbucaqlı dayaq sü- tunu saxlayır. Dayaq sütunu da səkkizbucaqlıdır. Sərdabənin daş örtüyü maraqlı quruluşa malik- dir. Həm dayaq sütunu, həm də yan divarlar eyni bucaq altında əyilərək ortada – 0,5 m enində üfüqi şəkildə birləşir. Qeyd edək ki, tavan xüsusi seçilmiş, eyni qalınlıqda daşlarla və əhəngkövrə məhlulu ilə işlən- mişdir. Sərdabənin tavanının analoji memarlıq həllinə Yusif Kuseyir oğlunun (XII əsr) sərdabəsində rast gəlinir. 2 saylı sərdabənin də qapısı dağ daşları ilə tağ şəklində örtülmüşdür. Qapının qarşısında 1 saylı sərdabədə olduğu kimi üstü daşlarla örtülü dəhliz vardır. Dəhlizin qapısı bir ədəd sal daşla örtül- müşdür (4, s. 5-7). Xaraba Gilan şəhər yerində rast gəlinən daş örtüklü tikililər içərisində 4 saylı sərdabənin tavanını və giriş yolunu xüsusi qeyd etmək lazımdır (Şəkil 2). Sərdabənin hündürlüyü 1,40-1,45 m, uzunluğu 4,3 m, eni şimal divarı ya- nında 2,18 m, cənub divarı yanında 2,32 m-dir. Özülü, uzunluğu 1 m, qalınlığı 50 sm olan çox iri həcmli daşlarla işlənmişdir. Cənub divarının eni 1,5 m, qərb divarının eni 2,6 m-dir. Sərdabənin tavanı qurularkən mürəkkəb texniki üsullardan istifadə olunmuşdur. Tavanın tikilişində xüsusi hazırlanmış romb formalı dağ daşlarından və ortada onları bağlayan bir cərgə trapesiya formalı Şəkil 1. Xaraba Gilan şəhər yerində 2 saylı sərdabənin daş örtüyü 62 Bəhlul İbrahimli daşdan istifadə olunmuşdur. Beləliklə, yarımsferik formalı bir daş örtük – ta- van alınmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, bu tip daş örtüklər bişmiş kərpiclə işlənmiş tavanlardan görünüşünə və möhkəmliyinə görə heç də geri qalmır. Sərdbənin giriş yolunun olduqca maraqlı memarlıq həlli vardır. Qapının üstü içəri tərəfdən bir ədəd sal daşla (123x40x19 sm) örtülmüş, bayır tərəfdən çatma tağla tamamlanmışdır. Qapının qarşısında uzunluğu 2,1 m, eni 0,9 m olan dəhliz – dromos vardır. Dromosun girişində daşla işlənmiş altı pillədən ibarət pilləkən vardır. Dromosun üstü saxlanmasa da sal daşlarla örtüldüyü şübhəsizdir. Sərdabənin şərq divarı qarşısında, pilləkənin başlandığı səviyyə- də iri həcmli (102x46x12 sm) sal daşlar döşənmiş 16 m 2 sahə vardır (5, s. 22- 24). Ehtimal ki, bu meydança ziyarətə gələnlər üçün nəzərdə tutulmuşdur. Sərdabələrdən başqa daş örtüklərin müxtəlif variantlarının daha sıx rast gəlindiyi yer, Xaraba Gilan şəhər yerinin mərkəzində yerləşmiş yaşayış evləri və iç qalasındakı (narınqaladakı) tikililərdir. Mərkəzi yaşayış məhəllələrində, xüsusən birinci məhəllədə tikililərin 90 faizi daşdan- dır. Yaşayış yerlərində bir qayda olaraq qapıların və pəncərələrin üstü daş pli- tələrlə örtülmüşdür. Daha mürəkkəb daş örtüklərə ya- şayış evlərinin, ictimai bi- naların (daha çox hamam- ların) damlarında və qala- dakı su anbarının üstündə rast gəlinir. İki mərtəbəli yaşayış evlərinin birinci mərtəbələri, bir mərtəbəli evlərin əksəriyyətinin üstü tağlı günbəzlə tamamlanır. Xaraba Gilan orta əsrlər şəhər yerinin I məhəlləsində 2016-cı ildə apa- rılmış arxeoloji qazıntılar zamanı aşkar olunmuş ikimərtəbəli yaşayış evinin birinci mərtəbəsinin tavanı diqqətə layiqdir (6, s. 130-131). Öncə qeyd edək ki, bu məhəllənin özü əlverişli tikinti materialı olan sal daşlarla zəngindir. Qazıntı sahəsinin müəyyən edildiyi ərazidə yaşayış evlərinin divarlarından sökülmüş plitə daş qalaqları vardır. Təcrübə göstərir ki, bu daş qalaqları olan yerlərdə, yerin altında tikililərin divarları qismən salamat qalmışdır. Çökək yerlər isə tavanı çökmüş otaqların içidir. Yuxarıda göstərilən ərazidə 8x15 m (120 m 2 ) sahədə üst qat daşlardan təmizləndikdən sonra divar qalıqları izlən- di. Qazıntı divarların konturlarını təmizləməklə davam etdirildi. Şimal-cənub istiqamətində, eni 72-75 smolan daş divarın qərb tərəfində, 1,3 m dərinlikdə Şəkil 2. Xaraba Gilan şəhər yerində 4 saylı sərdabənin daş örtükləri Yüklə 4,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|