Çİn y a z I s I y L e yazilmiş b a r b a r glossalari m e s e L e s I

310 L. LİGETİ 

ğolca lüy, lü, lü şekillerinin  I I I . devre ait değil de, IV. devre 

ait dan kolaylıkla izah edilebileceği anlaşılır. 

Şimdi, lung ~ lüy, lü şekilleri arasındaki münasebeti, yani kelime 

sonundaki -ng'in son T'ang devrinde verdiği yankıları aydınlatmak için, 

İç Asya yadigârlarından birçok misaller getirebiliriz.' Kanonik kitap' mâ­

nasına gelen ki kelimesinin bugünkü şekli king'dir. Ki şekline Uygur yaz­

malarında rastlanır. Tibet yazmalarında bu kelime gyi diye yazılır. Bugün 

şi-kan (IV. devre ait Uygur yazmalarında şipqan) adını verdiğimiz 'on 

kabîle'nin on adından üçü, bu bakımdan dikkate lâyıktır : qi (bugünkü 

şekli keng), pi, pii (bugünkü şekli ping), ti (bugünkü şekli ting). Birleşik keli­

melerden, 'Tripitaka' mânasına gelen ve Uygurca yazmalarda sarntso 

şeklinde yazılan san-tsang (bugünkü şekil) kelimesi, T'ang sülâlesinin eski 

adı, Taito (bugünkü şekli Ta-t'ang 'büyük T'ang') ve nihayet Turfan'ın 

eski adı, (bugünkü şekli Kao-ç'ang) burada zikredilebilir.

1 

Şimdiye kadar zikredilen misallerimiz arasında, muhtelif devirlerde 

türlü türlü şekiller altında muhtelif dillere geçmiş bir kelime vardı (pi 'fırça'). 

Buna mukabil, aynı İç Asya diline muhtelif devirlerde türlü şekillerde geç­

miş Çince kelimeler de vardır. Burada sadece bir açık misal verelim.  I I I . 

devirde lap diye (-p ile) telâffuz edilmiş olan ve 'mum' mânasına gelen 

kelime bugünkü Çincede la şeklini almıştır. Moğolcada 'mum' mânasına 

gelen bir la kelimesi vardır. Bu kelimenin Çinceden sonraki devirlerde 

(IV. devirde) alınmış olduğu muhakkaktır. Moğolca 'balmumu' mânasına 

gelen lab kelimesinin de bu Çince kelimeden çıktığı açıktır. Yalnız, lab 

şekli,  I I I . veya IV. devirlerde alınmış eski bir kelimedir. Bu kelimenin, 

Çinceden Uygur dili kanaliyle alındığı ileri sürülebilir. 

Yukarda getirdiğimiz misalleri, İç Asya dillerinde ve yazmalarında 

tesadüf edilen ve kelime sonundaki seslerden çıkan problemlerle alâkalı 

olan Çince kelimeler arasından seçtik. Zira Çincede kelime sonundaki 

sesler, mükemmel vasfına lâyık olmıyan İç Asya yazılariyle açıkça ifade 

edilebilecek kadar derin değişiklikler geçirmiştir. Çince, eski devirlerde 

kelime başındaki sesler bakımından gayet zengindi. Çincenin bu incelikleri 

İç Asya yazılariyle ifade edilemezdi. Bu sebeple, İç Asya yazmalarında 

sık sık substitutio ile karşılaşılır. Bu substitutioların yanında bu yazılarla 

1

 'Kanonik kitap' mânasına gelen king kelimesinin ki şekli hakkında bk. Türkische 

Turfantexte V, 28 (348). Tibetçe gyi şeklini Tibet Kancur'unun indeksinden aldım, bk. 

H. Beckh, Verzeichnis der tibetischen Handschriften (Berlin, 1914), 102, n° 12. Şipqan'a, 

ait tanıklar hakkında bk. Türkische Turfantexte VII, 62. Samtso ve taito kelimeleri hak­

kında son olarak bk. Türkische Turfantexte VI, 28 (348). Samtso kelimesindeki ikinci 

vocalis eskiden beri o diye okunmuştur. Mamafih to'fo'daki son vocalisi von Gabain-bence 

yanlış olarak- u (taitu) diye okumuştur. Burada ve buna benzer bütün hallerde ikinci 

hecede bile o diye okumak icabetmektedir. Bu okuyuş Çin ses tarihine uygun olduğu 

gibi, Brahmi alfabesiyle yazılmış Türkçe metinlere de uymaktadır. Zira Türkçede bu 

devirde de ikinci hecede o sesine tesadüf edilmektedir. hakkında bk. P. Pelliot, Kao-

tch'ang, Houo-tcheou et Journal Asiatique 1912 I, 579. ve müt.s. 

---

ÇİN YAZISİYLE YAZILMIŞ BARBAR GLOSSALARI MESELESİ 311 

tesbit edilen incelikler gayet azdır. Çin diline vakıf olmıyanlar, bunlardan 

mühim bir şey çıkaramazlar. 

Burada bir misal daha vermek icabediyor. Yukarda Çince kelimelerin 

başında ve sonunda rastlanan consonanslarla alâkalı meselelerden bahsettik. 

Bu consonanslar arasındaki vocalislerden (veya diphthonguslardan) bahse­

dilmemesi, burada hiçbir problem bulunmadığına veya Çince kelimelerin 

bu kısmının en eski çağlardan bugüne kadar hiç değişmediğine delâlet 

etmez. Bilâkis,  I I I . ve IV. de\irlere ait Çince kelimelerin rekonstrüksiyonu 

yapılırken birtakım müphemlikler göze çarpıyorsa, bunlar vocalislerin 

müphemliğinden doğar. 

Çince kelimelerin vocalisleri, consonanslar bakımından artık bugünkü 

durumdan fazla bir ayrılık göstermiyen sonraki devirlerde bile sürprizler 

doğurabilir. 

Uzun bir Moğolca eserin (Moğolca metin daha eskidir) Çin yazısiyle 

yazılmış metni bize, V. devrin sonlarından kalmıştır. Çin yazısiyle yazılmış 

olan bu Moğolca eser, Moğolların Gizli Tarihi'dir. Bu eserin Lâtin harf­

leriyle yapılmış transkripsiyonu, Moğolca metnin "reconstruction„u, 

lûgatçesi, bundan bir müddet evvel E. Haenisch tarafından neşredilmiştir .

1 

Bu lûgatçede ve transkripsiyonda jao'un 'sol', jao'udun 'rüya', kecao'u 'güç' 

gibi tuhaf kelimeler göze çarpıyor. Bu tuhaflığı anlatabilmek için bu 

kelimelerin Moğol yazı dilindeki şekillerini sıralıyalım : cegün 'sol', cegüdün 

'rüya', keçegü 'güç'. Dil yadigârlarında ce'ün, cewün, ce'üdün, cewüdün, keçe'ü, 

keçewü şekillerine rastlanır. Haenisch'in verdiği şekillerin, dil yadigârlarında 

tesadüf edilen şekillerden bir kısmiyle identigue olması icabederdi. Cao ve 

çao hecesi, Çince çao ve ç'ao transkripsiyonlarına dayanır. Bu kelimelerin 

okunuşunda Haenisch aldanmıştır. Çünkü Çince çao ve ç'ao kelimelerinin 

tarihini göz önünde tutmamıştır. Bu kelimelerin başında  I I I . devirde 

consonanslar bulunur. Bu consonansları vocalisi takibeder. 

Palatal olmıyan consonanslardan sonra ise -au gelir. Bu ikilik ta V. devrin 

sonuna kadar muhafaza edilmiştir. Bu duruma göre, eski Mandarince adı 

verilen V. devir Çincesinde, bahis mevzuu olan bugünkü çao, ç'ao hecelerinin 

çieu ve ç'ieu diye okunduğu anlaşılıyor. 'Phags-pa yazısiyle bu heceler cem 

ve çew şeklinde yazılmıştır.

2

 Demek ki Çin dilinin tarihî tekâmülünü göz 

önünde tuttuğumuz takdirde, Haenisch'in jao'un, jao'udun, kecao'u şeklindeki 

sözde Moğolca kelimeleri yerine —normal substitutiosu ile— 

şekillerini elde edebiliriz. Bu şekillerle yukarda zikredilen 

eski Moğolca tanıklar arasında artık sağlam bir benzerlik vardır. 

1

 E. Haenisch, Manghol un Niuca Tobca'an (Yüan-ch'ao pi-shi). Die Geheime 

Geschichte der Mongolen. Aus der chinesischen Transkription (Ausgabe Ye Teh-hui) 

im mongolischen Wortlaut wiederhergestellt. Leipzig, 1937. Yine onun, Wörterbuch zu 

Manghol un Niuca Tobca'an. Leipzig, 1939. Yine onun, Die Geheime Geschichte der 

Mongolen... erstmalig übersetzt und erlâutert. Leipzig, 1941. 

2

 Bk. Dragunov : İzv. Ak. Nauk 1930, 790—791. 

---