Çİn y a z I s I y L e yazilmiş b a r b a r glossalari m e s e L e s I

308 L. LİGETİ 

Bu duruma göre, dil tarihinden çıkan neticelere dayanmak ve substi-

tutio imkânını göz önünde tutmak şartiyle Çin kaynaklarındaki barbar 

glossalarını kolaylıkla izah edebiliriz. Böyle bir mesele, Yunan harfleriyle 

yazılmış bir barbar glossasının izahından farksızdır. Çin kaynaklarında 

tesadüf edilen isim ve kelimelerin, Çin'lilerin "işitilmemiş derecede kötü" 

transkripsiyonu yüzünden kulllanılamıyacağı hiçbir suretle ileri sürülemez.

1 

Yukarıki prensipleri göz önünde tutmak şartiyle Çin diline ait glossa 

ve kelimelerin İç Asya barbarları tarafından nasıl yazıldığını birkaç misal 

ile aydınlatalım. 

Elimizde şimdilik yalnız Tibet yazısiyle yazılmış son T'ang devrine 

ait Çince metinler veya metin parçaları vardır. Meşhur C'ien ce wen'in 

kucakladığı malzeme bugüne kadar Çin dili tarihinin birçok meselelerini 

aydınlatmak için kullanılmıştır. O zamandan beri buna benzer pek çok 

metinler neşredilmiştir. Tibet yazısiyle yazılmış T'ang devrine ait Çince 

metinlerin, Çin dili tarihine ait sağlam bilgileri olmıyan araştırıcılar için 

nasıl bir tuzak teşkil ettiğini anlatmak için, F. W. Thomas'ın böyle bir 

metni şimdiye kadar meçhul kalmış 'A-ja diliyle birleştirmeğe kalkış­

tığını ilâve edelim. Thomas buna istinaden 'A-ja dilinin bir Hindicini 

dili olduğunu ve Çince ile uzak bir akrabalığı bulunduğunu ispat etmek 

istemiştir.

2 

Hemen hemen bütün İç Asya dillerine ait yadigârlarda Çince glossa-

lara tesadüf edilir. Bunlar sistemli bir şekilde toplanmamış, işlenmemiştir. 

Şimdi misal olarak birkaç glossa zikredelim. 

'Fırça' mânasına gelen Çince pi kelimesinin tarihi çok dikkate lâyıktır. 

I -  I I . devirlerde bu kelimenin başında henüz pl- seslerine tesadüf edilir ; 

kl-, pl-... sesleri eski Çincenin en enteresan hususiyetlerinden birini teşkil 

eder. Bu mesele henüz tamamiyle aydınlatılamamıştır. Karlgren'e göre, 

bu kelime  I I I . devirde piet diye telâffuz edilmiştir. Eğer Altayca 'yazmak' 

mânasına gelen biti- kelimesinin Çinceden alındığı bahis mevzuu olabilirse, 

yalnız bu devrin göz önünde tutulması icabeder. Japonca hitsu kelimesi 

I I I . devrin sonunda veya IV. devrin başında alınmış bir kelimedir. Bu 

modern şekil eski *pitu kelimesinden çıkmıştır. Bu kelimenin sonunda gör­

düğümüz -u sesi Japoncaya has bir gelişmenin neticesidir. IV. devrin 

sonunda bu kelime diye telâffuz edilmiş ve pir şeklinde Tibetçeye geç­

miştir (B. Laufer, Loan-words in Tibetan : T'oung Pao 1916, 509. s., 

n° 229) .

3

 Bu kelime Tibetçeden Moğolcayada geçmiştir. Moğollar arasında 

bugün bir veya bigir (=bir) şeklinde kullanılır. V. devirde artık son conso-

nansını kaybederek pi şeklini almıştır. Bu kelimenin pi şekli Cürçiceye 

geçmiş ve muhtemelen Ming devrinde sona eren p-> f- değişmesi netice-

1

 L. Gaâl : Korösi Csoma-Archivum II, 253. 

2

 L. Ligeti : Körösi Csoma-Archivum I. Ergânzungsband 86. ve 90. s. 

3

 Uygurca bir, biir kelimesi doğrudan doğruya Çinceden alınmıştır (A. von Gabain, 

Alttürkische Grammatik, 302). Moğolca bir kelimesi Uygurcadan da alınmış olabilir. 

---

ÇİN YAZISİYLE YAZILMIŞ BARBAR GLOSSALARI MESELESİ 309 

sinde fi şekline girmiştir. Bu son şekil  M a n ç u diline girmiştir. (Bu kelimenin 

fonetik gelişmesini anlamak için yazımızın 3. bölümüne [d] bakınız.) 

Çince li-ji (bugünkü şekil) kelimesi 'takvim' mânasına gelir. Bu 

kelime Uygur yazısiyle yazılmış son T'ang devrine ait Sekiz yükmek'te 

likjir (veya ligjir) şeklinde yazılmıştır.

1

  I I I . devirde IV. devirde 

diye okunmuştur. (Maspero'ya göre, *liğ diye okunması icabediyorsa 

da, son  T ' a n g devrinde kelime sonundaki -p > veya -k > -ğ değişmesinin 

sona erip ermediği katî surette anlaşılamamıştır.) Uygur yazısiyle yazılan 

şekil IV. devir şekline tamamen uyuyor. 

Maspero'nun sağlam delillerine ilâve olarak, Uygur yazısiyle yazılmış 

güzel bir misal zikredebiliriz. Çince ho kelimesi (Karlgren 71. işaret)  I I I . 

devirde ğâp diye okunmuştur. İlk T'ang devrinde Türkçe alp 'kahraman' (es­

ki Türkçe * 'alp veya *halp) kelimesi bu transkripsiyonla kaydedilmiştir. Mas­

pero'ya göre, IV. devirde bu kelimenin diye okunmuş olması icabeder. 

Son T'ang devrine ait bir Uygur transkripsiyonu ile şeklinde yazılmış­

tır.

2

 Kelime başında gördüğümüz ğ- normal bir substitutio sayılabilir. 

Kelime sonundaki -w ise tonlu spirans ile izah edilebilir. V. devirde 

bu kelime artık ğa, sonra ğo diye okunmuştur. 

Çince lung 'ejderha' kelimesi meşhur bir kelimedir.

3

 İlk Olarak Türk 

kitabelerinde lüy şeklinde tesadüf edilen kelime, Uygurcadan (lu, lü ve luu) 

Moğolcaya geçmiştir. Moğolcada luu şeklinde yazılır ve lü diye okunur. 

Ramstedt, Kalmık lügatinde, bu kelimelerin Çinceden alındığım ileri 

sürmüşse de, yanlış olarak mevcut olmıyan Çince luy şekline dayanmıştır. 

Yukarda (4. e) söylediklerimizi göz önünde tutacak olursak, Türkçe-Mo-

1

 Yazımızda zikredilen Çin işaretlerini teknik sebepler dolayısiyle veremedik. Ma­

mafih okuyucuları şaşırtmamak için, işaretleri mânalarını zikretmek suretiyle tâyin ve 

tasrih ettik. Bu şekilde tâyin edilemiyen işaretleri Karlgren'in Analytic Dictionary'sine 

göre numaralarını kaydetmek suretiyle tasrih ettik. — Sekiz yükmek'te geçen likjir kelimesi 

hakkında bk. W. Bang—A. von Gabain—G. R. Rachmati, Türkische Turfantexte VI, 

Das buddhistischesütra Sâkiz yükmâk: SPAW 1934, 160 (70). Bu eserden evvel: Ed. Gha-

vannes—P. Pelliot, Un traitö manicheen retrouve en Chine : Journal Asiatique 1913 

I, 382. Pelliot, Toru Haneda'nın Uygur yazmasında bu kelimeye tesadüf edildiğini zik­

retmiş ve kelimeyi Çin ses tarihi bakımından aydınlatmıştır. Haneda'nın yazması Kyöto 

Üniversitesinin Geibun adlı mecmuasında (IV. cilt, 2. cüz) çıkmıştır. Berlin naşirleri Ha­

neda'nın bu eserinden habersiz kalmışlardır. Yazık ki Rus neşriyatı gibi Japon neşriyatını 

da takibedemiyoruz. Japon kitap ve mecmuaları az sayıda basılmaktadır. Bu sebeple, 

Japon neşriyatını elde etmek imkânsızdır. Bu noktayı teessürle kaydediyoruz. Zira zengin 

Japon neşriyatı arasında arasıra kıymetli yazılara da tesadüf edilmektedir. 

2

 Türkische Turfantexte, Index 36 (494). 

3

 Eskiden bu Türk-Moğol kelimesinin etimolojisi doğru olarak tesbit edile­

memiş ve kelime yanlış olarak Tibetçe klu 'ejderha' kelimesinden izah edilmişti. Bu 

etimoloji yalnız kronoloji bakımından değil, fonetik noktasından da imkânsızdır. Buna 

benzer birçok Çin-Türk-Moğol kelimeleri vardır. Bk. P. Pelliot, Les formes turques et 

mongoles dans la nomenclature zoologique du Nuzhatu-'l-kulûb : Bull. of the School 

of Oriental Studies VI (1931), 569. 

---