Coğrafiya
və təbii resurslar, №1, 2017 (5)
26 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya
Cəmiyyəti
Azərbaycan Respublikası ərazisində, ilk dəfə
olaraq, sel təhlükəliliyinin coğrafi qiymətləndiril-
məsi ayrı-ayrı inzibati rayonlar daxilində hövzə
təhlili prinsipindən istifadə olunmaqla aparılmış-
dır.
Azərbaycan Respublikası (2004-2008-ci illər)
regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqra-
mının (sellərə dair müvafiq bəndlərinin) əsasında
tərəfimizdən seçilmiş tədqiqat ərazisində mövcud
selli çaylarda sel riskinin azaldırması məqsədi ilə
bir çox sahilbərkitmə işləri aparılmış (2006-2008-
ci illər ərzində), Asiya İnkişaf Bankının “Sellərə
qarşı tədbirlər” layihəsi üzrə işlər tamamlanmışdır
[2]. 2009-2013-cü illəri əhatə edən dövrdə Azər-
baycanda qəbul olunmuş birinci Dövlət Proqramın-
dan (2004-2008-ci illər) fərqli olaraq, yeni Dövlət
Proqramında (2009-2013-ci illər) sellərə qarşı
görüləcək müdafiə tədbirləri selli çaylar üzrə yox
əsasən inzibati rayonlar üzrə nəzərdə tutulmuşdur
[3]. İkinci Dövlət Proqramında sellərə məruz qalan
şəhər və inzibati rayonların sayı birinci Dövlət
Proqramından beş inzibati rayon çox olduğu qeyd
edilməklə, birinci Dövlət Proqramından fərqli ola-
raq yeni Dövlət Proqramında sellərə məruz qalan
inzibati rayonlara da rast gəlinir.
Nəticə. Aparılmış bütün təhlil və hesablamaları
nəzərə alaraq, aşağıdakı nəticələri qeyd etmək olar:
•
FHN-nin illik hesabatlarına və statistik
materialların təhlilinə əsasən Böyük Qafqazın cə-
nub yamacının selli çay hövzələrində (Şinçay, Kiş-
çay, Daşağılçay, Dəmiraparançay) mümkün sel ris-
ki qiymətləndirilmişdir. Tədqiqatın nəticəsində
məlum olur ki, 2009-cu il ərzində Şəki inzibati ra-
yonu ərazisində Şinçay və Kişçay hövzələrində
məskunlaşmış 51,6 min nəfər, Oğuz inzibati
rayonunda yerləşən Daşağılçay hövzəsində 4,8 min
nəfər kənd əhalisi, Qəbələ inzibati rayonu ərazisin-
dəki Dəmiraparançayın hövzəsində isə 42,8 nəfər
insan daimi və ya fasilələrlə sellərə məruz qalır.
•
Şinçayda baş verən sellər hövzədə məs-
kunlaşmış 20730 nəfər insana, Kişçayda müşahidə
olunan sellər isə orada məskunlaşmış 30903 nəfər
insana mütəmadi olaraq zərər vurmaqla bərabər,
ərazidə təsərrüfat sahələrinin inkişafına və ərazi
təşkilinə mənfi təsir göstərir. Daşağılçay hövzəsin-
də sel riskli ərazilərdə məskunlaşan əhalinin sayı
1999-cu ildə 4237
nəfər idisə, 2009-cu
ildə artaraq
4768 nəfər olmuşdur. Dəmiraparançayın hövzəsin-
də yerləşən kənd yaşayış məntəqələrində 1999-cu
il ilə müqayisədə 2009-cu il sel təhlükəli ərazilərdə
olan əhalinin sayı 3407 nəfər artmışdır.
•
Sel təhlükəliliyinin iqtisadi-coğrafi qiy-
mətləndirilməsi ayrı-ayrı inzibati rayonlar daxilin-
də hövzə təhlili prinsipinə əsasən aparılmışdır. İlk
dəfə olaraq, kosmik şəkillərin deşifrlənməsi, statis-
tik rəqəmlərin
müqayisəli təhlili, xəritələşdirmə və
digər metodlar ilə respublikanın selli çay hövzələ-
rində sellərin təsərrüfata təsiri öyrənilmiş, çöl təd-
qiqatları əsasında məskunlaşma areallarında sel
təhlükəsi müəyyənləşdirilmişdir.
ƏDƏBİYYAT
1. Abduyev M.A. Antropogen yüklənməyə görə çay
hövzələrinin ekoloji vəziyyətinin qiymətləndirilməsi
(Azərbaycan Respublikası daxilində) // AMEA-nın Xə-
bərləri. Yer elmləri seriyası, 2007, № 3, s. 93-98.
2. Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-
iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı (2004-2008-ci illər),
DSK, Bakı: 2009, yanvar, 678 s.
3. Azərbaycan Respublikası regionlarının 2009-
2013-ci illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı.
“Respublika” qəz., Bakı: 2009, 16 aprel, s. 3-16.
4. Azərbaycanın statistik göstəriciləri, DSK, Bakı:
1992-2008, 217 s.
5. Azərbaycan Respublikası Fövqəladə Hallar Na-
zirliyinin illik hesabatları (2007-2011-ci illər).
6. Azərbaycanın demoqrafik göstəriciləri, 2009,
DSK, Bakı: 2010, 435 s.
7. Azərbaycanın regionları 2009, DSK, Bakı: 2010,
654 s.
8. Azərbaycanın əhalisi. Bakı: 2016. 132 s.
9. Ализаде Э.К., Кулиева С.Ю., Тарихазер С.А.
Оценка степени пораженности геокомплексов юж-
ного склона Большого Кавказа оползневыми проче-
сами / Şəki-Zaqatala bölgəsinin təbii dağıdıcı hadisələri
və regionun inkişafının ekocoğrafi problemlərinə həsr
olunmuş elmi-praktik konfransın materialları. Шеки:
2005, с. 63-65
10. Будагов Б.А., Алиев А.С. Природно-разруши-
тельные явления южного склона Большого Кавказа
и меры борьбы с ними // Известия АН Азерб. ССР,
серия
наук о Земле, 1984, № 2, с. 66-74
11. Будагов Б.А., Ализаде Э.К., Тарихазер С.А.
Современные тенденции развития стихийно-разру-
шительных процессов и оценка экогеоморфо-логи-
ческой опасности (на примере южного склона
Большого Кавказа) / Şəki-Zaqatala bölgəsinin təbii
dağıdıcı hadisələri və regionun inkişafının ekocoğrafi
problemlərinə həsr olunmuş elmi-praktik konfransın
materialları. Шеки: 2005, с. 25-29
12. Будагов Б.А., Бабаханов Н.А. Природные
разрушительные явления и их экономические пос-
ледстивие (на примере Республики Азербайджан) //
Стихийные природные процессы: географические,
экологические и социально-экономические аспекты.
М.: 2002. с. 168-178
13. Будагов Б.А., Мамедов Р.М., Ализаде Э.К.
Природные и антропогенные катастрофы на тер-
ритории Азербайджана // Известия НАН Азербай-
джана, серия наук о Земле, № 1, 2008, с. 121-133
14. Будагов Б.А., Микаилов А.А., Ализаде Э.К.,
Алиев А.С. Морфоструктурный анализ рельефа
Азербайджанский части Большого Кавказа // Гео-
морфология. М.: 1984, № 4, с. 47-53.