Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)
AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti
33
dövr" və ya "Antropogen dövrü" çöküntüləri ad-
landırılır və onların son 1,8 mln. ildə əmələ gəldik-
ləri bildirilir. Dördüncü dövr çöküntülərinin hərtə-
rəfli – geoloji, geomorfoloji, paleocoğrafli və s. cə-
hətdən öyrənilməsi qədim insanların yaşadıqları
dövrlərin təbii-coğrafi şəraitinin – bitki örtüyünün,
heyvanat aləminin, iqliminin və bütövlükdə ekosis-
teminin müəyyən edilməsində çox böyük əhəmiy-
yət kəsb edir.
Müasir dövrdə istənilən elm sahəsində digər
elmlərin nailiyyətlərindən istifadə etmədən uğur
qazanmaq mümkünsüzdür və ən parlaq nəticələr,
yeniliklər zahirən bir-birindən fərqli görünən müx-
təlif elm sahələrinin qovuşuğunda əldə edilir. Bu
baxımdan, arxeologiya elmi son dövrlər təbiət və
dəqiq elmlərin nailiyyətlərindən uğurlu istifadə et-
məklə insanlıq tarixinin üfüqlərini məkan və za-
manca xeyli genişləndirmişdir. Son 30 ildə yaran-
mış yeni tədqiqat üsulları sayəsində insan nəslinin
2.5-3.0 mln. il əvvəl əmələ gəldiyinə dair məlumat-
lar əldə edilmişdir, bu da bütövlükdə Dördüncü
dövrü, yəni Antropogen dövrünü və qismən də Ne-
ogen dövrünün son mərhələsini əhatə edir (Каплин
и др., 1977; Четверт. система, 1987).
Cədvəl
Müqayisəli geoloji və arxeoloji xronologiya
Geoloji yaş
Arxeoloji yaş
Arxeoloji
düşərgələr
Dövr
Epoxa
Əsr və mütləq
yaş
Dövr
Vaxt
Mədəniy-
yət
D
Ö
R
D
Ü
N
C
Ü
(At
ro
po
gen)
D
Ö
V
R
(Q
)
H
o
lo
sen
(
Q
IV
)
Son
(Subatl.)
Yeni
K
a
spi
Üst
0.0-2.5 min il
Yeni,
Orta əsr,
Antik
Son
2,5 min il
-
-
Orta
(Subbor.,
Atlant.)
Orta
5-2.5 min il
əv.
Dəmir
dövrü
3.2-2.5
min il əv.
Muğan
Muğan düzü,
Talış dağları
Tunc
dövrü
5-3.2
min.il əv.
Kür-Araz
I Kültəpə,
Babadərviş
Alt
8-5 min il əv.
Xalkolit
(Eneolit)
6,5-5
min il əv.
Leylatəpə
Soyuqbulaq,
Alxantəpə,
Leylatəpə
D
A
Ş
D
Ö
V
R
Ü
Neo
lit
8.3-6.5
min il əv.
Həsənsu,
Şomutəpə
Şomutəpə,
Çalağantəpə,
Töyrətəpə
Erkən
(Boreal)
Xv
alın
Üst
16-8 min il
əv.
M
ez
o
li
t
12-8.3
min il əv.
Kampini,
Azil,
Tardenua
Damcılı,
Qobustan
P
ley
st
o
sen
(Q
I-
III
)
Son
P
a
l e
o
l i
t
Üst
30-12
min il əv.
Orinyak,
Solyuntre,
Madlen
Qobustan,
Damcılı,
Yataqyeri,
Zar
Alt
125-16 min
il əv.
Orta
200-30
min il əv.
Mustye
150-30
min il əv.
Azıx (III),
Tağlar,
Daşsalahlı,
Buzeyr,
Qazma
Orta
Xəzər
460-125 min il əv.
Alt
2.5mln.-
200 min il
əv.
Aşel
780-350
min il əv.
Azıx(V-VI),
Qaraca
Erkən
Bakı
730-460 min il əv.
Eopleystosen
Abşeron
1.800-730 min
il əv.
Quruçay,
Oldovan
2,0 mln.-
800 min. il
əv.
Azıx(VII-
X),
Qaraca
Neo
-
g
en
Son Pliosen
(N
2
3
)
Akçaqıl
2.4-1.8 mln. il əv.
Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)
34 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti
Beləliklə, arxeologiya geoloji xronologiyanın
ən son dövrü ərzində çökmüş süxurlarda qalan in-
san izlərini - qalıqlarını və onlara məxsus maddi əş-
yaları öyrənir və aşkar edilən mədəni təbəqələri
xronoloji qaydada sistemləşdirir. Bu zaman çökün-
tü təbəqələri və mədəni təbəqələr arasında yaş eti-
barilə ümumi uyğunluq olsa da, bəzi dövrlər üzrə
müəyyən sürəklilik, yəni diapazon fərqi müşahidə
edilir ki, bu da təbiidir. Geoloji və arxeoloji xrono-
logiyaların müqayisəli şəkildə təhlili, daha doğru-
su, sinxronlaşdırılması, uzlaşdırılması, yəni hansı
arxeoloji mədəniyyət Dördüncü dövrün hansı yaşı-
na uyğundur, hansı qədim insan məskənləri ilə
təmsil olunubdur və hansı səviyyədə öyrənilibdir
və s. bu kimi sualları araşdırmaq məqsədilə Azər-
baycan ərazisi üçün ümumiləşdirilmiş müqayisəli
geoloji və arxeoloji xronologiya cədvəli tərtib edil-
mişdir (cədvəl). Əyani müqayisə üçün cədvəldə
müvafiq arxeoloji dövrlərə məxsus mədəniyyətlə-
rin və ölkəmizin ərazisində öyrənilmiş bəzi qədim
insan məskənlərinin - düşərgələrin adları da göstə-
rilmişdir.
Cədvəldən göründüyü kimi, ən qədim - Alt Pa-
leolit arxeoloji mədəniyyətləri olan Oldovan, Qu-
ruçay və Aşelin yaşı (2,5 mln. - 200 min il əvvəl)
yerin Neogen dövrünün Son Pliosen və Dördüncü
dövrün Eopleystosen, Erkən və qismən Orta Pleys-
tosen epoxalarının, müvafiq olaraq, Akçaqıl, Abşe-
ron, Bakı və Orta Xəzər əsrlərinə uyğun gəlirlər.
Bu dövrə aid Azıx (V-X təbəqə) və Qaraca düşər-
gələrinin mədəni təbəqələrini (Quruçay mədəniy-
yəti) misal göstərmək olar (Джафарзаде,1944).
Daş dövrünün 200-30 min əvvəlki dövrünü əha-
tə edən Orta Paleolit aid Mustye mədəniyyəti Orta
və Son Pleystosen epoxasının, müvafiq olaraq, Üst
Xəzər və Alt Xvalın əsrləri ilə uzlaşır. Azərbayca-
nın bu mədəniyyətlərə aid qədim insan düşərgələ-
rindən Azıx (III təbəqə), Tağlar, Daşsalahlı, Bu-
zeyr və Qazmanın yaşları həm də paleobotaniki
(palinoloji) analizlərlə öyrənilmiş və dəqiqləşdiril-
mişdir (Мамедов, Алескеров, 2002).
Üst Paleolit təxminən 30-12 min il əvvəkli
dövrü əhatə edir ki, bu da Son Pleystosen epoxası-
nın Alt və qismən də Üst Xvalın əsrlərinə uyğun
gəlir və beləliklə, bütövlükdə Paleolit dövrü Neo-
gen dövrünün Son Pliosen və Dördüncü dövrün
Eopleystosen və Pleystosen epoxalarını qapamış
olur. Üst Paleolit dövrü qismində Azərbaycan əra-
zisində Qobustan, Damcılı, Yataqyeri və Zar dü-
şərgələri qeydə alınmışdır, onlardan yalnız Damcılı
düşərgəsi palinoloji analizlərlə öyrənilmişdir (Cə-
fərov, 2008).
Mezolit (Orta Daş) və Neolit (Yeni Daş əsri)
təxminən 12-6.5 min il əvvəlki dövrü əhatə edir və
bu dövrlərə aid abidələr istər arxeoloji və istərsə də
palinoloji cəhətdən Azərbaycan ərazisində geniş
tədqiq edilmişdir. Mezolit Üst Xvalın əsri ilə uzla-
şır və tam olaraq Erkən Holosen (Boreal) epoxasını
əhatə edir. Neolit dövrü isə Orta Holosen (Subbo-
real, Atlantika) epoxasının qismən Alt Yeni Kaspi
əsrləri ilə uzlaşır. Ölkəmizin ən məşhur arxeoloji
abidələrindən biri Qobustan və eləcə də Töyrətəpə,
Çalağantəpə, Şomutəpə və digər qədim insan dü-
şərgələri Mezolit və Neolit dövrlərinə aiddirlər
(Ализаде и др., 1978; Hüseynov,1973; Rüstəmov,
1994; Гусейнов, 2010).
Xalkolit (Eneolit - Tunc-Daş əsri), Tunc və Də-
mir dövrləri 6.5 min il əvvəldən başlayaraq, son 2,5
min il əvvələ qədər davam etmişdir ki, bu da Orta
Holosen epoxasının Yeni Kaspi əsrinin qismən Alt
və bütövlükdə Orta mərhələlərinə uyğun gəlir. So-
yuqbulaq, Alxantəpə, Leylatəpə və s. Xalkolit döv-
rünün həm də palinoloji cəhətdən geniş tədqiq edil-
miş düşərgələridir (Müseyibli, 2014; Тагиева, Ве-
лиев, 2015). Azərbaycan ərazisində Tunc (Kür-
Araz mədəniyyəti - I Kültəpə, Babadərviş və s.),
eləcə də Dəmir dövrünə aid (Muğan mədniyyəti)
çoxlu sayda öyrənilmiş arxeoloji abidələr mövcud-
dur.
Beləliklə, tərtib edilmiş cədvəldən görünür ki,
süxur təbəqələrinin geoloji və qədim mədəniyyət-
lərin arxeoloji yaşları arasında müəyyən bir uzlaş-
ma, korrelyasiya müşhidə edilir. Uzlaşmanın cəd-
vəl şəklində əyani olaraq göstərilməsi, əminliklə
demək olar ki, geoloji, geomorfoloji, paleocoğrafi
və arxeoloji tədqiqatlarda həmin sahələrin mütə-
xəssisləri üçün qarşılıqlı əhəmiyyət kəsb edəcək və
bu da, öz növbəsində, insanlıq tarixinin ən qədim
dövrlərində baş vermiş tarixi hadisələrin daha dol-
ğun və düzgün interpretasiya edilməsinə faydalı
dəstək olacaqdır. Qeyd etmək lazımdır ki, təqdim
edilən cədvəl bu istiqamətdə atılan ilk addımdır və
müəlliflər gələcəkdə onun daha da təkmilləşdiril-
məsini istisna etmirlər.
ƏDƏBIYYAT:
1.
АЛИЗАДЕ С.А., БАЙРАМОВ А.А., МА-
МЕДОВ А.В., ШИРИНОВ Н.Ш. 1978. Геология чет-
вертичных отложений Азербайджана. Объяснитель-
ная записка к карте четвертичных отложений Азер-
байджана. Елм, Баку.
2.
АЛЬМАРИК А.С., МОНГАЙТ А.Л., 1959. В
поисках исчезнувших цивилизаций. Изд. АН СССР,
М.
3.
CƏFƏROV Ə.Q. Azərbaycan arxeologiyası.
2008. 6 cilddə, I cild, Daş dövrü. Şərq-Qərb, Bakı, 632s.
4.
ДЖАФАРЗАДЕ И.М. 1944. Следы древней-
шей культуры человека на территории Азербайджа-
на. Изд-во АН ФАН, 9.
Dostları ilə paylaş: |