Cumhuriyyet Kitab indd
Yüklə 7,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nəsib bəy Yusifbəyli
- N.Yusifbəyli Krımda - Bağçasarayda: 1904−1905-ci illər.
CÜMHURİYYƏT QURUCULARI 76 NAZİRLƏR ŞURASININ SƏDRİ Azərbaycanın görkəmli dövlət xadimi Nəsib bəy Yusifbəyli 1881-ci ildə Gəncə şəhərində anadan olmuşdur. Orta təhsilini Gəncə klassik gimnaziyasında aldıqdan sonra o, 1902-ci ildə Odessada (Novorossiyskidə) Universitetin hüquq fakültəsində oxumuşdur. O, universitetdə təhsil alan azərbaycanlıların yaratdığı təşkilatın başçılarından sayılırdı. Bu universitetdə Azərbaycandan olan Nəriman Nərimanov, Xosrov bəy Sultanov, Şahmalıyev qardaşları və digərləri də təhsil alırdı. 1905-1907-ci illərdə Rusiyada baş verən inqilab dövründə tələbələrin si- yasi fəaliyyətindən ehtiyatlanan çar hökuməti Odessa Universitetini müvəqqəti olaraq bağladı. Bundan sonra N.Yusifbəyli Krımın Baxçasaray şəhərinə köçdü və burada görkəmli ictimai-siyasi xadim İsmayıl bəy Qaspıralının (1852-1914) re- daktor olduğu “Tərcüman” qəzetində müxtəlif məqalələr çap etdirdi. O, bura- da İsmayıl bəyin qızı Şəfiqə Sultan xanım Qaspıralı ilə (1886-1975) ailə həyatı qurdu və bir müddət bu şəhərdə yaşadı. N.Yusifbəyli Baxçasarayda Azərbaycan dramaturqlarının əsərlərinin tamaşaya qoyulmasında fəallıq göstərmiş, özü də rollarda çıxış etmişdir. “Tərcüman” qəzetinin məlumatına görə (13 yanvar 1907- ci il) Ə.Haqverdiyevin “Dağılan tifaq” faciəsi Baxçasaray şəhər teatr həvəskarları tərəfindən tamaşaya qoyulmuş və N.Yusifbəyli Nəcəf bəy rolunu oynamışdır 1 .
4-cü kursunu bitirdikdən sonra təhsilini davam etdirməmişdir. Bu haqda araş- dırmaçı Nazif Qəhrəmanlı da “Nəsib bəy nümunəsi” kitabında məlumat verir: “Rusiyada 1905-1907-ci illər inqilabı Nəsib bəyə öz təhsilini tamamlamağa im- kan vermədi” 2 .
bula getmiş, burada “Türk dərnəyi” adlı cəmiyyətin yaradıcılarından olmuşdur. O, 1909-cu ildə Gəncəyə qayıtmışdır. N.Yusifbəyli Gəncədə yaşasa da, “Tərcüman” qəzeti ilə əlaqələrini kəsmə- miş, müxtəlif yazılarla qəzetdə çıxış etmişdir. Onun bu illərdə “Tərcüman” qə- zetində 1911-ci ilin mayın 20-də M.F.Axundovun anadan olmasının 100 illiyi ilə bağlı yazısı çap olunmuşdu. Bundan əvvəl isə onun 1909-cu ildə sentyabrın 4-də “Tərcüman”da (№36) “Mətbuat” məqaləsi çap olunmuşdu və o, burada Rusiyada nəşr edilən müsəl- 1 M. Əliyev. Nəsib bəy Yusifbəyli. “Odlar Yurdu” qəzeti, noyabr 1989, №22. 2 N. Qəhrəmanlı. Nəsib bəy nümunəsi. B,. 2008, s.15. NƏSİB BƏY YUSİFBƏYLİ 77 man satirik jurnallarını, “Molla N.Yusifbəyli Krımda - Bağçasarayda: 1904−1905-ci illər.
Nəsrəddin”i dəyərləndirirdi. “Tər- cüman”ın 40-cı sayında isə tatar jurnalı “Yulduz”un redaktoru ilə o, polemika apararaq “Molla Nəs- rəddin”i müdafiə edirdi 3 .
də fəaliyyət göstərən Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin, Müsəl- manlar İçərisində Maarifi Yayan cəmiyyətin və Aktyorlar Cəmiy- yətinin fəaliyyətində iştirak et- mişdir.
N.Yusifbəyli 1915-ci ilin okt- yabrın 2-dən Bakıda nəşrə başla- yan “Açıq söz” qəzeti ilə yaxınlıq etmiş, redaktor M.Ə.Rəsulzadə ilə dostluq münasibətində olmuş- dur
4 . Rusiyada baş verən Fevral- Burjua inqilabından sonra Azər- baycanın Bakı və digər şəhərləri ilə yanaşı Gəncədə də müxtəlif təşkilatlar yaranmağa başladı. Həmin dövrdə Gəncədə Müsəlman Milli Komitəsi yaradıl- dı. Ölkədə hakimiyyətsizlik və anarxiyanın hökm sürdüyü 1917-1918-ci illərdə (Azərbaycan Cümhuriyyəti hökuməti Gəncəyə köçənə qədər) başqa yerlərdə olduğu kimi Gəncədə də Azərbaycan türklərinin vəziyyəti və onların müdafiəsi ilə əlaqədar bütün məsələlər bu komitə tərəfindən həll edilirdi. Gəncə Müsəl- man Milli Komitəsinə Difai Partiyasının fəal üzvü N.Yusifbəyli başçılıq edirdi. Di- faiçilərdən Ə. Rəfibəyli, Xəlil bəy və Ələkbər bəy Xasməmmədovlar, Hacı Əli Hüseynzadə, H. Ağayev, A. Səfikürdski, M. Şeyxzamanlı, M. Pişnamazzadə (Ko- mitənin dini məsələlər üzrə müavini), Ə. Cavad və başqaları Milli Komitənin üzv- ləri idilər. Komitənin Gənclər Təşkilatının sədri N. Şeyxzamanlı idi 5 .
M. Əliyev. Nəsib bəy Yusifbəyli. “Odlar Yurdu” qəzeti, noyabr 1989, №22. 4 N.Yaqublu. Məmməd Əmin Rəsulzadə. B., 1991, s. 62. 5 Azərbaycanın ilk qeyri-hökumət təşkilatları. (hazırlayan və redaktoru Nəsiman Yaqublu). B., 2013, s. 26.
CÜMHURİYYƏT QURUCULARI 78 Qeyd edək ki, Azərbaycan milli istiqlal tarixində N. Yusifbəylinin 1917-ci ilin fevralından sonra Gəncədə rəsmi olaraq yaratdığı Türk Ədəmi-Mərkəziyyət Par- tiyasının böyük rolu olub. Xalqının azadlıq və istiqlal ideallarının gerçəkləşməsin- də böyük xidmət göstərən və 1917-ci ildə Azərbaycan istiqlalı adına Müsavatla birləşmək razılığına gələn bu təşkilatın tarixini öyrənmək çox maraqlıdır. Türk Ədəmi-Mərkəziyyətin fəaliyyəti və yaranma səbəbləri ilə bağlı isə geniş araşdır- malar aparılmamışdır 6 .
barizəsi, qəhrəmanlıq və şücaət dolu hünəri gəncəlilərin yaddaşında yaşayırdı. Gəncə mühiti daima rus istibdad rejiminə bir nifrətdə köklənmişdir. XX əsrin əv- vəllərində Azərbaycanın ictimai-siyasi mühitində baş verən hadisələrin təsiri bu bölgədən də yan keçməmişdi. Bunun nəticəsində Gəncədə 1906-cı ildə Dram cəmiyyəti adlı bir təşkilat qurulmuş və gizli fəaliyyətə başlamışdı. O dövrün güclü təşkilatlarından olan Ə. Ağaoğlunun başçılıq etdiyi Difai Par- tiyasının da Gəncə şöbəsi ciddi fəaliyyət göstərirdi. Türk Ədəmi Mərkəziyyətin yaradılmasında fəal iştirak edən Nağı Keykurun xatirələrində yazırdı: “Çarlıq Rusiyasının imperializm rejimi 1917-ci il inqilabın- dan sonra (fevral inqilabı – N. Y.) bütün əzəməti ilə çökmüşdü. Hamımız böyük bir sevinc içərisində idik. Gəncədəki gizli təşkilatımızı idarə edən rəhmətlik Yu- sifbəyli Nəsib bəylə rastlaşdığımda təbrik etdim və artıq gizli fəaliyyətdən üzə çıxdıq dedim”. O da mənə: “Arkadaşlarla görüşdüm, sabah toplanacağıq, sən də gəl, Ədəmi-Mərkəziyyət Partiyası quracağıq” dedi. Rəhmətlik Nəsib bəy günün siyasi olayları və durum haqqında ətrafl ı bilgilər verdikdən sonra firqə quruldu və proqramda yer alan digər məsələlər yanında Azərbaycan və digər rus məh- kumu türk elləri üçün də geniş məhəlli muxtariyyət haqqı istənilirdi” 7 . Vaxtilə “Tərcüman”da çalışıb böyük İ. Qaspıralı məktəbini keçən, 1908-ci ildə Türkiyədəki “Türk dərnəyi”ndə fəallıq göstərən N. Yusifbəylinin başçılıq et- diyi bu partiya qısa zaman müddətində Gəncədə böyük nüfuz qazandı. Türk Ədəmi-Mərkəziyyət getdikcə Gəncə və ətraf bölgələrə təsirini artırır, ciddi qüvvə olan rus şovinistlərinə və ermənilərə qarşı mübarizəsini gücləndirirdi. Ədəmi-Mərkəziyyətçilər erməni və rus şovinistləri ilə yanaşı, sosialistlərlə də mübarizə etmək məcburiyyətində idi. Digər bir qüvvənin – dindarların da Ədə- mi-Mərkəziyyətçilərə qarşı çevrilməsi təşkilat üzvlərini böyük çətinlik qarşısında qoyurdu. Maraqlı qüvvələr tərəfindən qızışdırılan dindarlar kütlədə dini hisslərin 6 N.Yaqublu. Müsavat Partiyasının tarixi. B., 1997, s.50. 7 Müsavat Bülleteni (Berlin), №4, 1962, s. 19-20. Yüklə 7,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|