Cumhuriyyet Kitab indd

ƏLİMƏRDAN BƏY TOPÇUBAŞOV

73

tandan aldığımız 100 min frank artıq xərcləndi. Fevrala qədər çətinliklə yaşaya-

rıq, sonra isə dava-dalaş!”

42

.

O, azərbay-   

Ə.M.Topçubaşovun dəfni. M.Ə.Rəsulzadə (ortada) dəfndə iştirak 

edir. Noyabr 1934-cü il.

canlı mühacir X.

Sultanova yaz-

dığı 1925-ci il 2 

yanvar və 1925-

ci il 31 avqust 

tarixli məktub-

larında da fəa-

liyyət üçün 

maddi vəsaitin 

yoxluğunu bil-

dirirdi

43

.

Ə.M.Topçubaşovun mühacirət həyatı da çox ağır keçib. Onun C.Hacıbəyliyə 

yazdığı məktublarda həmin məqamlar açıqlanmışdır. Onun 1928-ci ilin 30 iyu-

lunda yazdığı məktubdan: “Məktubunuzu aldım. Siz maddi kömək xahiş edirsi-

niz. Şəxsən məndə və Nümayəndə Heyətinin kassasında pul yoxdur”

44

.

Ə.M.Topçubaşovun 1931-ci ilin 17 aprelində yazdığı məktubdan: “Mənzillə 

bağlı dəhşətli məsələ hələ həll edilməyib. Ödəmək üçün əjdaha tələblər qoyu-

lur ki, bu da mənim üçün mümkün deyil. Vəziyyət olduqca ağırdır”

45

.

1932-ci ilin aprelin 2-də yazdığı məktubdan: “Heydər bəyə (Heydər Bammat 

– red.) telefon etmək və yaxud onun yanına getmək imkanım yoxdur. Maliyyəsiz 

oturmuşam... Evdən çıxa bilmirəm”

46

. 

1932-ci ilin 14 mayında yazdığı məktubdan: “Son günlərdə baş verən ha-

disələrlə bağlı əhvalım ikrahedicidir. Borclar üstələyir, soyuq, ehtiyatlar tam 

tükənib”

47

.

Ə.M.Topçubaşov Azərbaycan mətbuatının banisi sayılan H.Zərdabinin qızı 

Pəri xanımla evlənmişdi. Qeyd edək ki, Ə.M.Topçubaşov mühacirətdə olduğu 

42

 Р.Абуталыбов. Годы и встречи в Париже. М., 2006, с. 50.

43

 А.М.Топчибаши. Парижский Архив 1919-1940 в четырех книгах. Книга Третья. 1924-

1930. Москва, Художественная литература, 2017. составители, предисловие, перевод и 

примечания Г.Мамулиа и Р.Абуталыбов. Научный редактор И.Агакишиев, с.168-233.

44

 Р.Абуталыбов. Годы и встречи в Париже. М., 2006, с. 50.

45

 Yenə orada.

46

 Yenə orada.

47

 Yenə orada.

---

CÜMHURİYYƏT QURUCULARI

74

dövrdə H.Zərdabinin həyat və fəaliyyəti haqqında     

Ə.M.Topçubaşovun 

məzarı: Paris, Sen-Klu 

məzarıstanlığı.

 

1925-ci ildə “Azərbaycanın yolgöstərəni” adlı çox əhə-

miyyətli bir məqalə də yazmışdı

48

.

Ə.M.Topçubaşovun Pəri xanımdan üç oğlu (Rəşid, 

Ələkbər, Ənvər) və iki qızı (Sara və Sevər) dünyaya gəl-

mişdi.

Ə.M.Topçubaşov 1926-cı ildə 25 yaşlı istəkli oğlu 

Rəşidi itirdi. Rəşid Sorbonna Universitetinin tələbəsi 

idi və bir neçə xarici dil bilirdi. Bu hadisədən Əlimər-

dan bəy bərk sarsıldı. Yaxın dostu X. Xasməmmədova 

1931-ci ilin aprelin 2-də yazdığı məktubda bu qeydlər 

vardır: “Mən artıq Sizə yazmışdım: ən yaxşı təsəllini ver-

diyimiz qurbanlarla bağlı xatirələrdə tapmaq olar. Artıq 

4 ildən çoxdur ki, özüm də sakitliyi və aramı məndən 

ötrü həmişəyaşar fikirlərdə, hərəkətlərdə, jestlərdə, 

xarakterlərdə – bir sözlə, əziz Rəşidimi xatırladan, surə-

tini gözümdə canlandıran hər şeydə tapıram. Siz də, 

Suad xanım da onu tanıyırdınız... Hər cümə axşamı xa-

nımımla, Əliəkbərlə birlikdə qəbrinin üstünə gedirəm, dua oxuyuram, məzarını 

çiçəklərlə bəzəyirəm. Tez-tez yazılarını, kitablarını, qeydlərini gözdən keçirirəm. 

Ötən ildən yazı masama yenidən oğlumun portretini qoymuşam. Ağlımla onun 

artıq dünyada olmaması fikri ilə barışıram, ürəyimsə övladımla birlikdədir”

49

.

Ə.M.Topçubaşov Azərbaycan mühacirlərinə imkan daxilində diqqətli olma-

ğa çalışırdı. Bunu onun Ceyhun Hacıbəylinin oğlunun məktəbdə təhsilinin da-

vam etdirilməsi ilə bağlı 1932-ci ilin fevralın 26-da direktora yazdığı xahiş mək-

tubu təsdiq edir: “Böyük təəssüfl ə və kədərlə öyrəndim ki, bizim Nümayəndə 

Heyətinin üzvü C.Hacıbəylinin oğlu Sizin rəhbəri olduğunuz Kollecdə təhsil 

haqqını ödəyə bilmədiyindən dərsə davamiyyətdən məhrum edilib... Öz üzə-

rimə götürüb təsdiqləyirəm ki, ilk imkan yaranan kimi həmin şagirdin atası tərə-

findən gözlənilən maliyyə Sizə ödəniləcək”

50

.

Ə.M.Topçubaşov 1934-cü ilin noyabrın 5-də Parisdə dünyasını dəyişdi. Onun 

məzarı Paris yaxınlığındakı Sen-Klu qəbiristanlığındadır.

48

 Azərbaycan Mətbuat tarixi antologiyası. I c. B., 2010, s. 112-133.

49

 V.Quliyev. Əlimərdan bəy Topçubaşovun kədərli bir məktubu. “Ədəbiyyat” qəzeti, 28.12.2017

50

 S.Mümtaz adına Azərbaycan Respublikasının Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivi, f. 649, s. 

3, iş 103, v. 1.

---

75

NƏSİB BƏY YUSİFBƏYLİ

NƏSİB BƏY 

YUSİFBƏYLİ

(1881 – 1920)

T

anınmış ictimai-siyasi xadim Nə-

sib bəy Yusifbəyli 1881-ci ildə 

Gəncədə anadan olub. Orta təh-

silini Gəncə klassik gimnaziyasında aldıq-

dan sonra o, Odessa Universitetinin 

hüquq fakültəsində oxuyub.

N.Yusifbəyli sonradan Türkiyəyə ge-

dib, orada Türk Dərnəyi adlı Cəmiyyətlə 

əlaqə saxlayıb.

N.Yusifbəyli 1909-cu ildə İstanbul-

dan Gəncəyə qayıdaraq, buradakı Mü-

səlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin, Aktyorlar 

Cəmiyyətinin işində fəallıq göstərib.

O, 1917-ci ildə Rusiyada baş verən 

Fevral-Burjua inqilabından sonra Gəncə-

də Türk-Ədəmi Mərkəziyyət adlı partiya 

yaradıb.

N.Yusifbəyli 1918-ci ildə F.X.Xoyskinin birinci Hökumət kabinetində Maliyyə 

və Xalq Maarif naziri, ikinci və üçüncü Hökumət kabinetində Xalq Maarif və Dini 

Etiqad Naziri vəzifələrini icra edib.

N.Yusifbəyli 1919-cu ilin martın 14-də Nazirlər Şurasının Sədri və eyni vaxtda 

Daxili İşlər naziri vəzifəsini yerinə yetirib. O, 1920-ci ilin aprelin 1-nə qədər Azər-

baycan Nazirlər Şurasının Sədri olaraq dövlət quruculuğu işlərinə rəhbərlik edib.

1920-ci ilin aprelin 27-də Azərbaycan Rusiya bolşevikləri tərəfindən işğal 

edildikdən sonra N.Yusifbəyli Bakını tərk edib və Kürdəmir qəzasında naməlum 

şəxslər tərəfindən qətlə yetirirlib.

---