Cumhuriyyet Kitab indd
Yüklə 7,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Türk Ədəmi-Mərkəziyyət Partiyasının proqramında yazılmışdı
- Dövlət quruculuğu adlanan birinci
- N.Yusifbəyli (əyləşənlərdən ortada) Müsavatın I qurultayında. Oktyabr 1917-ci il.
NƏSİB BƏY YUSİFBƏYLİ 79 güclülüyünü nəzərə alıb aşağıdakı məzmunda təbliğat aparırdılar: “Nəsib bəy bir kitab yazaraq (partiyanın proqramı nəzərdə tutulurdu), bu kitabda “artıq Qu- rani-Kərim köhnəlmiş, bizi idarə edə bilməz!” – demişdir 8 .
sifbəyli xalqın nüfuzlu adamlarını bir yerə toplayıb yığıncaq keçirdi. Yığıncaqda camaat arasından ilk eşidilən söz bu olmuşdur: “Artıq rus idarəsi qalmadı, hər işimizi şəriətə görə qurmalıyıq”. Lakin N.Yusifbəyli məharətlə vəziyyətdən çıxış yolu taparaq demişdi: “Qarşımızdakılar millətimizin düşmənidirlər. Milli varlığı- mızı qorumaq bütün işlərimizin başında gəlir. Düşmənlərimiz dinimizlə deyil, millətimizlə uğraşır” 9 .
“Siyasət adamları din işlərinə qarışmamalı, din işləri din adamlarına buraxılmalı və bu din adamları da siyasətə qarışmamalıdırlar”. Partiya qərarı kimi irəli sürülən bu fikir, yəni dövlətin dindən ayrılması razılıqla qəbul edildi. Belə məzmunlu qə- rar Azərbaycan istiqlalı dövründə mühüm sənəd kimi saxlanıldı. N.Yusifbəylinin geniş savadı, elmi və siyasi əxlaqı Gəncədəki digər milli qü- vvələri Ədəmi-Mərkəziyyət ətrafına toplamağa başladı. N.Yusifbəylinin mühüm xidmətlərindən biri də Gəncədə olan 188-119-cu rus alaylarını s ilahsızlaşdır- maqla bağlı gördüyü tədbirlər oldu. N.Yusifbəyli əvvəl Gəncə erməni qüvvələ- rini razı salaraq Difai təşkilatının silahlı qüvvələrinə arxalanıb bu iki alayı silahsız- laşdırdı. Görülən tədbirlər sayəsində rusların silahları əllərindən alındı və özləri də vaqonlarda Rusiyaya göndərildi 10 . Həmin vaxtlar Qafqaz cəbhəsindən dönən, Tifl isdə toplaşan rus silahlı qü- vvələrinin Gəncəyə hücumu olmuşsa da, lakin bir nəticə verməmişdi. Ədə- mi-Mərkəziyyətçilərin xüsusi fəallığı ilə bütün Gəncə camaatı ayağa qalxmış, rusları Gəncənin otuz kilometrliyində – Şəmkirdə saxlamışdılar. Qısa vuruşma- dan sonra ruslar təslim olmuşdular. Bu hadisələrdə milli hissiyyatı və vətən qeyrəti ilə fəallıq göstərən Türk Ədəmi-Mərkəziyyət Partiyası getdikcə Gəncəni idarə edən təşkilata çevrilirdi 11 . Türk Ədəmi-Mərkəziyyət Partiyasının proqramı da çox məzmunludur. Proq- ramda yalnız Azərbaycan xalqının deyil, eləcə də rus əsarətində əzilən türk ellə- rinin haqqının qorunması vacibliyi göstərilirdi.
8 “Müsavat” Bülleteni (Berlin), №4, 1962, s. 20. 9 Yenə orada. 10 Yenə orada. 11 Yenə orada, s. 21. CÜMHURİYYƏT QURUCULARI 80
fiəsi cəhdindədirlər. Rusiyadakı türk xalqları milli hərəkatın arxasında getməmək üçün həmişəkindən də çox bir yerə toplaşıb təşkilatlanmalıdırlar. Təsis yığınca- ğımızda yalnız sinfi məsələlərdən deyil, eyni zamanda milli prinsipdən danışaca- ğıq və türklərin milli cəhdləri burada öz əksini tapmalıdır. Bu tələblər Rusiyada öz fəaliyyətini gücləndirmiş Türk Federalistləri Partiyasını razı salır. Türk Federalistləri Partiyası kütlələrə əsaslanan demokratik təşkilat kimi türk əməkçi kütlənin iqtisadi və sinfi maraqlarını, onların milli-mədəni maraqlarını ifadə edir. Öz fəaliyyətində milli-demokratik prinsiplərə əsaslanaraq dövlətin fe- deral əsaslar üzərində qurulmasını istəyir” 12 . Partiyanın proqramı 9 bölmədən ibarət idi. Dövlət quruculuğu adlanan birinci bölmənin ümumi məzmunu belə idi: Partiya aşağıdakı siyasi vəzifələri yerinə yetirməyi qarşısına məqsəd qoyub: 1. Milli ərazi muxtariyyəti əsasında demokratik respublika (Rusiya tərkibində). 2. Azərbaycanın, Türküstanın, Qırğı- zıstan və Başqırdıstanın muxtariyyəti. 3. Povoljye Krım tatarlarının, eləcə də bü- tün türk xalqlarının muxtariyyəti. Proqramın birinci bölməsində Azərbaycan adının verilməsi də maraqlıdır. Çünki o zamana kimi Azərbaycan siyasi bir termin kimi işlədilmirdi. XIX əsrin əv- vəllərində Azərbaycanı işğal etmiş çar Rusiyası məmləkəti quberniyalar şəklində idarə edirdi. Yəni Bakı quberniyası, Yelizavetpol quberniyası (Gəncə quberniyası və s.). Çar Rusiyası öz bölgələrinin idarəçiliyindəki sistemi olduğu kimi Azərbay- cana tətbiq etmişdi. Yuxarıda qeyd etmişdik ki, hələ 1917-ci ilin aprelində Qafqaz Müsəlmanları- nın Qurultayında M.Ə.Rəsulzadə ilə N. Yusifbəyli hər iki təşkilatın birləşdirilmə- si qərarına gəlmişdilər. Əlavə edək ki, Qafqaz müsəlmanları qurultayına qədər M.Ə.Rəsulzadə ilə N.Yusifbəylinin yaxın münasibətləri vardı. M.Ə.Rəsulzadə ya- zırdı: “Nəsib bəyin Azərbaycan istiqlalındakı və istiqlal hərəkatındakı rolu sadə nazirliklə və baş vəkalətdə bulunduğunu söyləməklə ifadə edilə bilməz. Onun hərəkatdakı həqiqi rolu sonra tutduğu bu rəsmi mövqelərdən çox daha əvvəl başlamışdır. Bu rol onun Gəncədə 1917-ci ildə Türk Ədəmi-Mərkəziyyət Xalq Firqəsi adı ilə təsis edilən siyasi Azərbaycan firqəsinin təşkilinə təşəbbüs etmə- silə başlayır. Azərbaycan ideyasını siyasi bir mətləb maddəsi şəklində formula etmək şərəfi mərhum Nəsib bəyindir.” 13 12
13 N.Yaqublu. Məmməd Əmin Rəsulzadə. B., 1991, s. 63. NƏSİB BƏY YUSİFBƏYLİ 81 Türk Ədəmi-Mərkəziyyət Partiyasının ilk qurucuları aşağıdakılardır: Nəsib bəy Yusifbəyli, Şəfi bəy Rüstəmbəyov, doktor Həsən bəy Ağayev, Xəlil bəy Xas- məmmədov. Sonralar sovet mətbuatı müsavata qarşı amansız hücumlara başlayanda Türk Ədəmi-Mərkəziyyəti də ləkələməyə çalışacaqdı. M.D.Hüseynov yazacaq- dı: “Gəncə bəyləri (yəni Türk Ədəmi-Mərkəziyyətçilər – N.Y.) bu şüarı müdafiə edirdilər: Milli ərazi muxtariyyəti əsasında Rusiya Demokratik Respublikası. Mux- tariyyətin bəylərə nə üçün lazımlığını başa düşmək çətin deyil. Bəylərə öz tor- paqlarını Rusiya torpaqlarından hündür bir divarla qorumaq lazım idi. Onlar bu fikri özlərinin proqramının milli-ərazi muxtariyyəti hissəsində izah etdilər” 14 . 1917-ci ilin iyun ayının 17-də M.Ə.Rəsulzadənin lideri olduğu müsavatla N.Yusifbəylinin başçılıq etdiyi Türk Ədəmi-Mərkəziyyət Partiyasının Birləşmə qu- rultayı keçirildi. Müsavatın N.Yusifbəyli (əyləşənlərdən ortada) Müsavatın I qurultayında. Oktyabr 1917-ci il.
qurucularından olan M.Ə.Rəsu- loğlu yazırdı: “Bir sıra müzakirə- lərdən sonra bu iki partiyanın birləşməsi qə- rarına gəldik. Partiyanın adı haqqında Nəsib bəy partiya adı- nın Türk Ədə- mi-Mərkəziyyət Firqəsi Müsavat qoyulmasını təklif etdi, biz də qəbul etdik. Söhbət əsnasında Nəsib bəy: “Bu qə- dər uzun sözü kim söyləyəcək, ilk zamanlarda bu ad belə gedər, bizim arkadaş- larımız da məmnun olarlar. Zaman keçdikcə qısalaraq Müsavat adını alar” dedi. Həqiqətən də, elə oldu” 15 . Qurultayda ilk mərkəzi komitə yaradıldı. Komitənin tərkibinə aşağıdakılar daxil idi: Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Məhəmməd Hacınski, Musa Rəfiyev, 14 N.Yaqublu. Məmməd Əmin Rəsulzadə. B., 1991, s. 24-25. 15 M.Ə. Rəsuloğlu.Müsavat Partiyasının quruluşu. Müsavat bülleteni, № 4, 1962, s. 13. Yüklə 7,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|