D ə d ə qorqudara ş d ı rmalar ı • Folklor, Mifologiya və Etnoqrafiya • Onomastika, Dialektologiya və Etimologiya

152
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
Müasirliklə  tarixiliyin  qırılmaz  bağlılıqda,  vəhdətdə  qələmə 
alındığı ən maraqlı və müvəffəqiyyətli əsərlərdən biri Yusif Səmə-
doğlunun “Qətl günü” romanıdır. Azərbaycan nəsrinin mövzu və 
sənətkarlıq  baxımından  zənginləşməsində  mühüm  xidmətləri 
olan Yusif Səmədoğlu da sözü gedən dönəmin yazarlarından ol-
maqla spesifik (özünəməxsus) yaradıcılıq yolu keçmişdir. 
Yusif Səmədoğlunun “Qətl günü” əsəri təkcə yazıçının deyil, 
bütün Azərbaycan ədəbiyyatının uğurudur, mühüm ədəbi hadisə-
dir. “Qətl günü” romanı 1981-1984-cü illərdə yazılmış və ilk dəfə 
“Azərbaycan” jurnalında çap olunmuşdur. Romanın işıq üzü gör-
məsi bir çox maneələrlə başa gəlsə də, çap olunandan sonra ədəbi 
ictimaiyyət və oxucular arasında böyük rəğbətlə qarşılanmışdır. 
Romanın yazıldığı illər,  elə bir  dövr  idi  ki,  sosializm tədri-
cən süquta uğrayırdı, SSRİ adlanan nəhəng bir məmləkət “yeni-
dənqurma”, aşkarlıq dövrü ərəfəsində idi. Sistem artıq içəridən, 
daxildən tənəzzülə doğru gedirdi. İctimai şüurun bütün sahələrin-
də olduğu kimi, söz sənəti də özünün yeni bir inkişaf mərhələsinə 
qədəm  qoyur,  şeirdə,  nəsrdə  novatorluq  meyilləri  güclənməyə 
başlayırdı.  Doğrudur,  sistem  dəyişməmişdi,  yenə  də  ədəbiyyat 
bədii söz sənəti “kommunizm ideallarına” sədaqətdən danışırdı. 
Lakin  bununla  yanaşı,  ədəbiyyatda  yeni  mövzular,  yeni  qəhrə-
manlar görünürdü. Romanın yarandığı dövrdə yazıçılar bu və ya 
digər hadisə, problem barədə yox, ilk növbədə, şəxsiyyət, insan 
barədə əsərlər yazmağa çalışırdılar. Belə əsərlərdə ən vacib mət-
ləblər də, zaman da, xalqın xarakteri də qəhrəmanın, şəxsiyyətin 
simasında mərkəzləşərək təqdim edilirdi.  
1980-ci illər Azərbaycan ədəbiyyatında müşahidə olunan əsas 
meyillərdən biri ədəbi prosesin dünya ədəbiyyatına inteqrasiya-
sı  nəticəsində  sürətlə  sosialist  realizmindən  uzaqlaşmasıdır.  Bu 
yolda “Qətl günü” romanını ədəbi təcrübə olaraq götürmək müm-
kündür. 80-ci illər ədəbiyyatında bədii modelləşdirmədə ən yaxşı 

---

153
nümunə kimi “Qətl günü” romanında yazıçı böyük məharətlə yeni 
bir üslub özünəməxsusluğunun əsasını qoyur. Əsərdəki şərti metafo-
rik obrazların (Baba Kaha, Kirlikir və s.) yaradılması yazıçıya müa-
sir zamanın (yaşadığı mühitin) çərçivəsindən çıxmağa və yeni bir 
bədii həqiqət yaratmağa imkan verir.
“Qətl  günü”nün  ən  maraqlı  və Azərbaycan  romanı  üçün  yeni 
olan cəhətlərindən biri ondan ibarətdir ki, əsərdə bədii zaman və mə-
kan üçpilləlidir: yəni həm müasir dövrümüz, həm yaxın keçmişimiz, 
həm də çox qədim tarixi dövrün hadisələri təsvir olunur. Buna uyğun 
olaraq romanda üç təhkiyə qatı və hər bir dövrə aid əsas qəhrəman 
vardır: bizim günlərin qəhrəmanı - Xəstə, yaxın keçmişin qəhrəma-
nı-Sədi Əfəndi və uzaq keçmişin qəhrəmanı-hökmdar surətidir. 
Müəllif  hadisələri  elə  təsvir  edib  ki,  burada  konkret  bir  tarixi 
dövr, epoxa canlandırmasa da, biz təxminən hansı dövrdən, tarixin 
hansı mərhələsindən söhbət açıldığını bilirik. Ancaq romanda zama-
nın özü də şərtidir. Əsas məsələ insanın böyük ideallar naminə hər 
cür mənəvi sarsıntıya, şəxsi və ictimai faciələrə qatlaşmasını, həya-
tın gözəlliyi, cəmiyyətin sağlamlığı və xoşbəxtliyi uğrunda müba-
rizəsini əks etdirməkdir. 
 “Qətl günü”ndə yazıçı hadisələri paralel olaraq üç zaman-məkan 
müstəvisində təsvir etməklə əsasən bədii strukturunu xeyli dərəcədə 
genişləndirir və zənginləşdirir. Burada əsərin yazıldığı dövrün ha-
disələri  ilə  bərabər,  20-30-cu  illər  repressiya  həyatı  və  daha  uzaq 
keçmişin analoji (oxşar) həyat tarixləri bir-biri ilə üzvi surətdə bağ-
lanır. Bu bağlılıq əsərin vahid süjet xəttinin ayrılmaz tərkib hissəsi 
olur. Əsərin yazıldığı dövrdə - sovetlər dönəminin sonlarında insan-
ların  bir-birinə  yadlaşması,  dəyişməsi,  insanların  daxili  bir  qərib-
lik duyğusu ilə oxşarlığı, bütün canlıların kədər hisslərinin vəhdəti 
Səmədoğlu üslubunda bədii formada məharətlə ifadə olunur: “...Və 
birdən Mahmudun ağlına bir fikir gəldi: adamları bir-birinə bağlayan 
dərddir. Dərd uzun bir kəndirdi ki, dünyanın belinə toqqa kimi dola-
Folklor, mifologiya, etnoqrafiya

---

154
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
nıb, hamı bu kəndirdən yapışıb bir-birinə sarı gəlir...” (3, 32).
Ədəbiyyat
1. Ədəbi proses - 83-84. Bakı, “Elm”, 1994.
2. Qeybullayeva Rəhilə. Yusif Səmədoğlunun yaradıcılığında ölüm. // “Azər-
baycan” jurnalı. 2005, № 12.
3. Səmədoğlu Yusif. Seçilmiş əsərləri. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2005.
4. Yusifli Vaqif. Romanlar, qəhrəmanlar. // “Azərbaycan” jurnalı, 1986, № 9.
Резюме
В статье исследуются о написанный период романа «Гетл Гюну» Юсифа 
Самед оглы.
Summary
This article deals with the written period of novel “Qetl gunu” by Yusif Samed 
oglu. The period of the novel is explained with comparing.

---

155
ONOMASTIKA,
DIALEKTOLOGIYA VƏ
ETIMOLOGIYA

---

156
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
Cümlə  leksik  mənaya  malik  olan  söz-
lər  və  söz  birləşmələrinin  sintaktik  cəhətdən 
əlaqələnməsi  nəticəsində  yaranır.  Cümləni 
formalaşdıran  söz  və  söz  birləşmələri  cümlə 
üzvüləridir.  Sözlərin  və  ya  söz  birləşmələri-
nin cümlə üzvü ola bilməsi üçün onların təkcə 
leksik mənaya malik olması yetərli deyil. Lek-
sik mənaya malik olan söz və söz birləşmələri 
müəyyən bitkinlik intonasiyasına malik olmalı, cümlə daxilində di-
gər sözlərlə sintaktik əlaqəyə girməlidir.
Cümlə  üzvləri  fikri  ifadə  etməkdə,  cümləni  formalaşdırmaqda 
müəyyən əhəmiyyətə malikdir. Bu baxımdan elmi ədəbiyyatda cüm-
lə üzvləri iki qrupa – baş və ikinci dərəcəli üzvlərə ayrılır.
Cümlənin  formalaşmasında    ən  zəruri  və  həlledici  əhəmiyyətə 
malik olan üzvlər baş üzvlər adlanır. Baş üzvlər mübtəda və xəbərdir. 
Cümlənin baş üzvlərinin yazılı abidələrimizin dilində sintaktik 
vəzifəsi, eyni zamanda ifadə vasitələri müasir ədəbi dilimizə yaxın-
dır. Tarixi mənbələri araşdırdıqda aydın olur ki, mübtəda və xəbər 
cümlənin baş üzvləri kimi təxminən eyni vaxtda normalaşmışdır.
Cümlənin baş üzvü kimi, mübtəda cümlədə haqqında danışılan 
şəxsi bildirir. Qrammatik cəhətdən heç bir cümlə üzvündən asılı ol-
mayan mübtəda, hətta xəbəri də şəxsə və kəmiyyətə görə özündən 
asılı edir, kim? nə? hara? suallarına cavab verir.
Bəhram Məmmədov,
ADPU-nun “Dədədə Qorqud” ETM-nin elmi işçisi
“KİTABİ-DƏDƏ QORQUD” VƏ “DASTANİ-ƏHMƏD HƏ-
RAMİ” ƏSƏRLƏRİNİN ORTAQ SİNTAKTİK 
XÜSUSİYYƏTLƏRİ 
(Abidələrdə işlənmiş cümlənin baş üzvləri  əsasında)

---