Damğalar, rəmzlər mənimsəmələr Araz Qurbanov

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 280 -
nik ləzgi» elan olunur, «qeyri-ləzgi xalqları» aşağılanır, hətta regionda möv-
cudluqları şübhə altına alınır. Avar alimi, professor Murad Maqomedov isə 
Hacı Abdurəhimovun sayıqlamaları ilə qətiyyən razılaşmır, Dağıstan Dövlət 
Universitetinin  növbəti  nəşri  olan  «Avarların  tarixi»  kitabında  onu  qatı 
millətçilikdə və avar xalqının dövlətçilik ənənələrini, maddi-mənəvi irsini, o 
cümlədən Qafqaz Albaniyasını ləzgiləşdirməkdə ittiham edir, digər tərəfdən 
hətta Avar imperiyasını müasir avarların (maarulal) qədim dövləti adlandırır.
143
 
Erməni professurası - B.Arutonyan, P.Muradyan, L.Xurşudyan, E.Zohrabyan, 
A.Anasyan, A.Papazyan, A.Mnasakanyan B.Ulubabyan, Q.Arakelyan (siya-
hını artırmaq da olar) isə hər ikisini saxtakarlıqda günahlandıraraq, nəinki 
Qafqaz Albaniyasını, hətta Dağıstan ərazilərini də «qədim erməni torpaqları» 
elan edirlər... 
Onlardan biri - Ermənistanın populyar tarixçilərindən olan Yerevan Dövlət 
Tarix  İnstitutunun  əməkdaşı  Anjela  Teryan  müəllifi  olduğu  «Ermənistanın 
şərq  hissəsinin  (Ağvəng,  Girdman,  Utik)  tarixi  və  ya  albanlar  kimlərdir?» 
adlı  məqaləsində  təkcə  Kür-Araz  mədəniyyətini  deyil,  Midiya,  Qafqaz Al-
baniyası dövlətlərini, Şimali Qafqazı, Gürcüstanı da «qədim ari-erməni sivi-
lizasiyasının tarixi əraziləri» olduğunu sübuta yetirmək üçün qeyri-adi linq-
vistik  gözbağlayıcılardan  istifadə  etməkdən  belə  çəkinməmişdir. A.Teryan, 
rəvayətlərə  görə,  erməni  xalqının  əcdadı  mifik  Haykın  Babilistandan Ağrı 
dağı ətəklərinə köç etməsindən az qala dörd min əvvəl mövcud olmuş «Kür-
Araz  mədəniyyətinin»  adını  «Erməni  yaylası  mədəniyyətinə»  dəyişmiş  və 
tədricən onun əhatə etdiyi əraziləri qondarma «Böyük Ermənistanın» torpaq-
ları kimi təqdim etmişdir. O yazır:
Qardman-Utik_ərazilərinin_mədəniyyəti'> «Arxeoloji materiallara söykənərək deyə 
bilərik ki, Qafqaz Albaniyasının Qardman-Utik ərazilərinin mədəniyyəti 
Ermənistan yaylasının digər mədəniyyətləri ilə sıx şəkildə bağlıdır. «Kür-
Araz mədəniyyəti» isə Ermənistan yaylasının köklü tayfalarının (qədim 
ermənilərin)
 həyat tərzi üçün xarakterik idi. ...Naxçıvan isə hətta Qaza-
xın qədim yaşayış məntəqələrini – Şomutəpə, Qarğalartəpə, Baba dərviş 
və s. birləşdirən Ararat vadisinin coğrafi davamıdır». «Alpan», «Albani-
ya
»  kəlmələrinin  etnonim  kimi  dəyərləndirilməsi  nəticəsində  onun  erməni 
mənimsəmələri  cəhdlərindən  uzaqlaşdırılması  da  Suren  Ayvazyanın  qadın 
variantını 
çox  rahatsız  etmişdir:  «Aqvanq/Albaniya»  etnonim  deyildir, 
Ermənistanın şərq hissəsini - Kürün sol sahillərini, Qardmanı (Girdma-
nı)
, Utiki, Arsakı, Paytakaranı əhatə edən əyalətin adıdır. Buranın əhalisi 
ermənilərdən ibarət olmuş, ərazi erməni şahlığına tabe edilmiş, mədəni, 
143
  М.Магомедов. «История аварцев». Махачкала, 2005

---

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 281 -
dini, iqtisadi aspektlərdən Ermənistana bağlı olmuşdur». «Ağvəng» sözü-
nün (türk dillərində – Ağ kilsə. 
«Ağ» sözü aşağı statuslu məbədlərə aid edilir-
di) etimologiyasına gəldiklə isə A.Teryanın onu erməni antroponiminə (insan 
adına)  çevirmək,  M.Xorenatsiyə  istinad  edərək  Haykın  «sakit  və  məzlum» 
olan və buna görə də «aqu», yəni «şirin» kimi tanınan oğlu Sisakın adı ilə 
bağlamaq istəyi orijinal söz oyunu ilə nəticələnmişdir. Əvvəla, əgər A.Teryan 
hədəf kimi «Ağvəng» sözünü deyil, «Aquan» etnonimini götürsəydi, yəqin 
ki, bu yalana kimlərisə inandıra bilərdi. Lakin tanınmış erməni filoloqu Qra-
çiya Açaryanın etirafına görə, «aqu» sözü erməni leksikasına türk dilindən 
keçmişdir.  Qədim  «aqu/eqi/eyqi»  sözü  əski  türklərdə  «şirin»  anlamını  ve-
rirdi.
144
 Beləliklə, «Ağvəng» sözü türk mənşəli olduğu üçün erməni dilinin 
kontekstindən kənara çıxır. Digər tərəfdən, erməni dilində də «vəng» (kilsə, 
monastr) sözünün olduğunu nəzərə alsaq, «Ağvəng» kəlməsini «Şirin kilsə» 
kimi yozmaq hətta xristian əxlaqına zidd əməldir.
A.Teryanın «linqvistik kəşflərinə» dair başqa bir misal. O da məlumdur ki, 
eramızdan əvvəl VIII əsrin sonu - VII əsrin əvvəllərində Dərbənd istiqamətindən 
Cənubi Qafqaza daxil olan  saka-skif tayfaları burada öz bəyliklərini – antik 
tarixçilərin  mənbələrinə  «Sakasena»  (Sakların  yeri/məskəni)  kimi  düşən 
dövləti  qurmuşlar.  Vaxtilə  Strabon  «sakların  kimmerlər  və  trerlər  kimi 
çapqınlıq  etmələrindən»  bəhs  edərkən  yazırdı  ki,  «onlar  tutduqları  ərazini 
«Sakasena»  adlandırmışlar».  Həmin  ərazi  sonralar  Qafqaz  Albaniyasının 
vilayətlərindən  biri  olmuşdur.  A.Teryan  bu  bəyliyi  erməniləşdirmək  üçün 
«Sakasena»  toponimini  «Şekaşen»  kimi  təqdim  edərək  bildirir  ki, 
«bu  söz 
erməni mənşəlidir, çünki «şek» sözü ermənicə «kürən» deməkdir. Yəni 
«Sakasena»  «kürənlərin  ölkəsi»  mənasını  verir.»
145
  Üstəlik,  «Girdman» 
vilayəti də qədim ermənilərə məxsusdur. Ona görə ki, «
Qardman» kəlməsi 
iki  erməni  sözünün  birləşməsindən  yaranmışdır.  «Qard»  sözü  «silah», 
«
man»  isə  «insan»  anlamını  verir.  Bu  mənqtiqlə  vilayətin  adı  erməni 
dilindən  «silahlı  insanların  ölkəsi»  kimi  tərcümə  olunur».
146
  Sözsüz 
ki,  inandırıcıdır.  Lakin  erməni  leksikasını  bilməyənlər  və  soyuq  silahların 
etimologiyasından  məlumatı  olmayanlar  üçün...  Əvvəla,  Anjela  Teryana 
məlum olsun ki, «qard» nə qədim, nə də müasir soyuq silah adıdır, üstəlik 
ermənilərlə əlaqəsi yoxdur. «Qard» fransız dilində «mühafizə edən» deməkdir, 
döyüşçünün  əlini  qorumaq  üçün  silahın  tiyəsi  və  qəbzəsi  (sapı)  arasındakı 
144  
Г. Ачарян. «Этимологический словарь армянского языка», I (на арм. языке). Ереван, 1971.
145  
А.Терян. «История Восточной Части Армении /Агванк, Гардман, Утик/ или кто 
такие албаны?», http://angelateryan.wordpress.com 
146  
Yenə orada

---