Damğalar, rəmzlər mənimsəmələr Araz Qurbanov

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 274 -
15
 
Damğası «Dirilik Ağacı» 
 
olan nəslin asası/xaçı.
41
Damğa adı: «ilan». 
«Şəcəreyi-Tərakimə» 
mətninə görə, oğuzun 
yaparlı boyunun rəmzi. 
16
 
 
Damğa adı: «Qalxan». Nəzərlik 
funksiyasını daşıyan «tumar» 
 damğasının şərti variantı 
sayılır. Qədim salnamələrə 
və təsvirlərə əsasən, Hun və 
Xəzər dövlətlərinin, Mərkəzi 
Asiya və Qafqaz Albaniyasının 
atlı döyüşçüləri üçkünc 
qalxanlardan istifadə etmişlər. 
Göytürk əlifbasında 
 işarəsi 
«kosmos», «klub» sözlərinin ilk 
samiti kimi «k» səsini bildirir.
42
 
Damğa adları: 
«Döngələk», «domalaq», 
«Gün belgisi» (Gün 
nişanı), «Domalaq 
ana», «Gün domalaq», 
«Nurullah», «Sarı 
baybişe», «Baybike», 
«Nurullah», «Altun top», 
«Altun alma», «şəmbər» 
(çəmbər), və s. Günəşin 
rəmzidir. «Şəcəreyi-
Tərakimə» əsərinə 
görə, oğuzların alkaevli 
tayfasının damğasıdır. 
Səfəvi hökmdarı II 
Təhmasibin bayrağını 
bəzəmişdir.
17
  
Damğa adları: «Günəş», 
«şonqar», «hunqar» (şahin), 
«ikibaşlı qartal» və s. Nadir 
Şah Əfşarın taxtında Aypara ilə 
yanaşı olan bəzək ünsürlərindən 
biri. İslam dinində cənnətin 
səkkiz qapısını, müsəlmanın 
səkkiz əməlini, Əhli-Beyti 
simvolizə edir. Ortaq türk 
mifologiyasında Günəş-
Tanrının, onun dünyəvi və dini 
hakimiyyətlərinin birliyinin 
simvoludur. 
43
   
Damğa adları: «süngü», 
«nizə», «qarğı», «hərbə». 
Tək halda bir tayfanı, 
qoşa şəkildə isə 
 
tayfalar birliyini ifadə 
edir. Göytürk əlifbasında 
novlu kar «s» samitini 
bildirir. 
18   
Damğa adı: «sarkay», «aşamay» 
(Humay Ananın açası/xaçı). 
«Təvarixi əl-Səlcuq» əsərinə 
görə, oğuzların avşar boyunun, 
«Hünərnamə» mətnlərinə əsasən 
isə kızık boyunun damğasıdır. 
Göytürk əlifbasında cingiltili 
«d» samitini ifadə edir. Xalça 
naxışlarında nəzərlik anlamını 
verir. 
44
  
Damğa adı: «qurd başı», 
«qurd ağzı». Tatarıstanda 
«İskəndər damğası» da 
deyilir. Azərbaycan xalça 
naxışları arasında da 
geniş yayılmışdır.
19
  
«Təvarixi əl-Səlcuq» və 
«Hünərnamə» əsərlərindəki 
təsnifata  görə, oğuzların yazır 
tayfasının damğasıdır. Mərkəzi 
Asiyada bu tipli damğalar 
«qarğa izi» adlanır.
45
  
Oğuzların kızık boyunun 
damğası 
bu işarənin 
variantlarından 
(«Hünərnamə») sayılır. 
Əlifbada dilarxası, 
burunda tələffüz edilən 
«n» səsini göstərmək 
üçün istifalə edilir.

---

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 275 -
20
 
Damğa adı: «ocaq». Azərbaycan, 
Anadolu, Şimali Qafqaz, Mərkəzi 
Asiyada həm damğa işarəsi, 
həm də ornament kimi geniş 
yayılmışdır. «Şəcəreyi-Tərakimə» 
əsərinə əsasən, oğuzun alayuntlu 
boyunun damğasıdır. 
46
Damğa adı: «bosaqa» 
(qapı çatısı, çərçivəsi). 
Yenisey və Talas 
kitabələrində dil-diş 
cingiltili «d» samitini 
bildirir. Azərbaycan xalça 
naxışlarında da istifadə 
olunan motivdir. 
21
  
Damğa adı: «Alban». Solyar 
rəmz kimi Tenri xanı (Günəşi) 
simvolizə edir. «Şəcəreyi-
Tərakimə» əsərinə görə, oğuzun 
bayat tayfasının damğası 
olmuşdur. Bundan başqa, Çingiz 
xanın atasının nəsil damğasıdır.
47
 
Damğa adı: «Ay», «yay» 
(atıcı silah). Göytürk 
yazılarında bu işarə 
novlu (dilortası) cingiltili 
«y» samitini ifadə edir. 
«Ay» damğasının digər 
bir variantıdır. Göytürk 
əlifbasında   işarəsi «n» 
samitini bildirmək üçün 
istifadə edilir.
22
 
   
  
Solyar rəmzdir. Yazılı mətnlərdə 
«z» samitinin işarəsi. İncə və 
qalın saitli sözlərdə işlədilir. 
48
Damğa işarələri arasında 
«atlı» (yəhər və minicinin 
ayaqları) kimi tanınır. 
Göytürk əlifbasında «t» 
səsini bildirir.
23   
  
Damğası «çəkic» 
 olan 
tayfanın açası.
.
49
 
Volqaboyu tatarlarında 
və başqırdlarda «ayı 
başı» damğası.
24
  
  
«Sənək» damğasının bir 
variantıdır. Təsvir baxımından 
oğuzların bəydili tayfasının 
damğasına   yaxındır.
50
 
Göytürk əlifbasında 
liqatür işarə kimi «lt» 
səsini ifadə edir.
25  
 
Oğuz elinin bəydili, bayandur 
(Şəcəreyi-Tərakimə) və eymür 
boyunun («Hünərnamə») 
damğası.
51
 Damğa adı: «daraq», 
«baltavar», «yavlan», 
«xan damğası» və 
s. «İkibaşlı qartal» 
mifologeminin qrafik 
təzahürlərindəndir. 
26
 
 
Damğa adı: «Açar». Şimali və 
Cənubi Qafqaz, Krım, Tatarıstan 
və Mərkəzi Asiyada yayılmış 
«alban»     və «quyruqlu Ay» 
 damğalarının törəməsidir. 
52
 
 «Təvarixi al-i Səlcuq», 
«Hünərnamə» 
mətnlərində göstərildiyi 
kimi, oğuzların yaparlı 
boyunun damğasıdır.
     
Lakin
  ayvazyanların,  vaqanyanların  saxtakarlıq  fəaliyyətlərinə  rəğmən, 
onlara ortaq türk mədəniyyətinə istər-istəməz göstərdikləri böyük xidmətə - 
Göyçə  qayaüstü  rəsmlərindəki  «qədim  erməni  əlifbası»  işarələri  təvirlərini 
kitablarında  dərc  etdirdiklərinə  görə  səmimi  minnətdarlığımızı  bildiririk. 
Çünki məhz həmin təsvirlərə əsaslanaraq qədim türk və Göyçə rəmzlərinin 

---