Damğalar, rəmzlər mənimsəmələr Araz Qurbanov

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 282 -
üfiqi hissəyə orta əsrlərdə verilən addır. İkincisi, belə məlum olur ki, A.Teryan 
«gorda» adlı Şərq silahını – uzunluğu bəzi hallarda 90-93 santimetrə çatan, 
əksər hallarda tiyəsi nisbətən əyri olan, yatağanın sələfi sayılan kəsici silahı 
nəzərdə tutmuşdur. Uzun, birağızlı, ensiz bıçağı xatırladan, qoruyucu hissəsi 
– qardası olmayan bu silah Mərkəzi Asiya və Şimali Qafqazın türk xalqlarında 
«saplı» (ruslarda – «sablya»), çərkəzlərdə «iri bıçaq» anlamını verən «şaşka» 
adlanır.  V.Abayev  «Osetin  dilinin  tarixi-etimoloji  lüğəti»  əsərində  «korda» 
sözünün Avestada keçən «kərata» sözündən törəndiyini, fars dilindəki «gurd» 
(qəhrəman)  kəlməsi  ilə  əlaqəli  olduğunu  bildirir.    Çeçenlər  isə  onu  türkcə 
«qurd»  adlandırırlar.  Bəzi  yozumlara  görə,  bu  ad  bir  qayda  olaraq  silahın 
tiyəsinə həkk olunan qurd təsvirləri ilə bağlıdır. 
Etnosiyasi  polemikalardan  bir  qədər  uzaqlaşıb  Qafqazda  və  Qafqaz Al-
baniyasında  qədim  türk  tayfalarının  məskunlaşmasına  və  bu  ərazidə  han-
sı  etnomədəniyyətin  dominant  mövqeyə  malik  olmasına  qədim  rəmzlər  və 
tanınma-fərqləndirmə  nişanları  (damğalar)  kontekstindən  yanaşaq.  Şimali 
Qafqazdan olan tədqiqatçı Həsən Yaxtaniqov da öz əsərlərində müasir Da-
ğıstanda (Qafqaz Albaniyasına aid şimal əraziləri daxil edilməklə) yaşayan 
yerli xalqlara məxsus olan, eləcə də arxeoloji araşdırmalar nəticəsində tapılan 
tanınma-fərqləndirmə işarələri arasında ortaq türk damğaları kimi tanınan ni-
şanları saka, hun, avar (Avar xaqanlığı), xəzər, bulqar, suvar və s. etnomədəni 
məkanından ayırmaq, ən yaxşı halda onları orta əsrlərə bağlamaq niyyətini 
gizlətmir. Lakin onu da etiraf edir ki, həmin damğa işarələri Dağıstan və Şi-
mali Qafqazın qeyri-türk xalqlarının sosial-iqtisadi həyatına yalnız XVI əsrdə 
geniş daxil olmuş və nəsil-tayfa rəmzləri, mülkiyyət huququnu təsdiqləyən 
nişanlar kimi XX əsrin əvvəllərinədək istifadə edilmişdir. Bu ərazilərdə qeyri-
türk xalqların damğa işarələri haqqında ilk məlumata isə yalnız XVII əsrdə 
təsadüf olunur. Belə ki, 
«1630-cu ilə aid səndlərdə ilk dəfə olaraq kabardin 
knyazı Şolox Sunçaleyeviçin rus çarı Mixail Romanova göndərdiyi atın 
üzərində damğa işarəsinin olduğu göstərilmişdir».
147
 H.Yaxtaniqov həmin 
damğanın təsvirini verməsə də, digər əsərində - «Dağıstan damğaları» kita-
bında Şimali Qafqaz və Dağıstan knyazlarının nişanları içərisində ortaq türk 
işarələrindən birinin – vassallıq rəmzi sayılan «baltavarın»       çoxsay-
lı variantlarının olduğunu xüsusi qeyd edir. Türk simvolizmində  «xan dam-
ğası», «daraq damğa», «quşlu damğa» adları ilə də tanınan həmin işarələrin 
semantikası  isə  yalnız  türk  xalqlarının  ortaq  mifik  təsəvvürləri,  dövlətçilik 
ənənələri və hərb sənəti kontekstindən izah olunur. 
147  Х.
Яхтанигов. «Адыгские тамги», http://diplomrus.ru/raboti/23713?mod=dissertations

---

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 283 -
1907-ci  ildə  Qafqaz  və  Cənubi  Qafqazın  tarixi,  etnoqrafiyası  üzrə 
mütəxəssis, general Nikolay Karaulov da balkar zadəgan təbəqəsinin dam-
ğaları  ilə  Krım  xanlarının  baltavar  rəmzinin  ortaq  xarakter  daşıdıqlarını 
müəyyən etmişdir. Bundan başqa, kabardin xalqının şifahi xalq ədəbiyyatına 
əsasən, onların məşhur knyaz nəsillərinin – Kudenetovların və Tambiyevlərin 
də  noqay  və  Krım  kökənli  olduğu  bildirilir.  H.Yaxtaniqov  «baltavarın»  Şi-
mali Qafqaza «miqrasiyasının» səbəblərini belə izah edir: 
«XVII əsrin sonu 
XVIII əsrin əvvəllərində Krım xanlığında baş vermiş saray çəkişmələri 
üzündən  şahzadə  Sultan  İslam  Gəray  Adıgey  ərazisinə  köç  etmişdir. 
Adıqlar  və  Krım  xanlığı  sülalələri  arasında  tarixən  siyasi  əlaqələr  ol-
muş,  şahzadənin  burada  məskunlaşması  isə  adıq  mühitində  «sultan», 
«gəray», «xan» titul kompanentinin yaranması ilə nəticələnmişdir. Çün-
ki  adıqlar  formal  da  olsa  «tatarlara»  tabe  idilər  və  Kabarda  ərazisi 
«tatar vilayəti» sayılırdı. Krım xanlığına siyasi meyil edən adıq knyaz-
ları da Gəray sülaləsinin damğalarını özlərinə rəmz götürmüşdülər».
148
 
Həmin damğalar isə bunlardır: 
 
   
 
    və s. Lakin 
digər Qafqaz xalqlarındakı tanınma-fərqləndirmə işarələri sırasında konkret 
rəmzlərin, məsələn:
 
 
    
 (çeçenlərdə), 
 
  (abxazlarda), 
 
  (abazalarda), 
    (çərkəzlərdə)
149
 olması onların ortaq türk dün-
yası ilə əlaqələrinin qədimliyindən xəbər verir. Bundan başqa, Şimali Qaf-
qaz və Dağıstanda tanınma-fərqləndirmə nişanları əsasən türk dilində, bəzən 
kiçik fonetik təhriflə adlandırılır: «damğa», «tura» (tuğra), «damıge» və s. 
Müəyyən populyar damğaların isə qeyri-türk xalqlarının dillərində etnik ad-
ları yoxdur. Məsələn, qədim türklərin «aça», «aşamay», «elşən», «sarkay», 
«xaç» və s. adlandırdıqları damğa işarəsinə     rus dilindən götürülmə olan 
«krest» (xaç), «kirest», «çirest» deyilir. Bununla belə, Qafqaz Albaniyasının 
varislərindən olan türk xalqlarında - azərbaycanlılarda, kumıklarda, qaraçay-
larda, balkarlarda etnik damğa işarələri daha çoxdur və hər birinin ortaq türk 
etnomədəni məkanı kontekstində etimoloji yozumu və təyinatı vardır. Odur 
ki, vaxtilə akademik Nikolay Marr tərəfindən siyasi meydana atılan ideya – 
azərbaycanlıların  «türkləşmiş  farslar»,  kumıkların  isə  «türkləşmiş  ləzgilər» 
kimi qələmə verilməsi müasir etnosiyasi proseslər müstəvisində də əsl siyasi 
səbəblərini tapır. 
Vaxtilə  akademik  Zelik  Yampolski  «Böyük  Sovet  Ensiklopediyası»nın 
nəşri üçün yazdığı məqalədə bildirirdi ki, Qafqaz Albaniyası Şərqi Zaqafqa-
148  Х.
Х.
Яхтанигов. «Северокавказские тамги». Нальчик, 1993.
149  
Yenə orada.
 

---