Damğalar, rəmzlər mənimsəmələr Araz Qurbanov

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 303 -
20
«Təvarixi əl-Səlcuq» və 
«Hünərnamə» əsərlərinə əsasən, 
oğuzların bəydili boyunun 
damğasıdır. Semantikası 
müxtəlifdir. İkiağızlı yandırıcı 
ox dəmrəsinə, Ayparaya da 
bənzədilir. Mərkəzi Asiyada 
və Qafqazda  «quyruqlu Ay», 
Altaylarda «kayekelü Ay» 
(hörüklü Ay) da adlandırılır. 
«Cami ət-Təvarix» əsərində onun 
digər forması 
 oğuzların 
biçene boyunun tanınma-
fərqləndirmə nişanı kimi 
göstərilib. Pazırıq kurqanlarında 
müəyyən edilən qədim 
damğalardandır. 
69
 Qafqaz Albaniyasını türk xalqlarına 
bağlayan etnik  işarələrdən biridir. 
Damğa adı: «sırğa». «Şəcəreyi-
Tərakimə» əsərində oğuzların 
bayat boyunun damğası 
 kimi 
göstərilmişdir. Qazaxların alban 
(alban-suan, alban-suvar) tayfasının 
damğalarından biri.
21
Kumıkların Krım-şamxal nəslinin 
də damğası hesab olunur. Midiya, 
Azərbaycan və Mərkəzi Asiya 
damğaları içərisində də rast 
gəlinir.
70
Mahmud Kaşğarinin «Divani 
lüğət-it-Türk» əsərinə görə, 
oğuzların iqdır boyunun damğasıdır. 
Qazaxların Böyük juzuna (birliyinə) 
daxil olan kanlı tayfasının şılbır 
nəslinin də damğası sayılır.
22
Qobustan, Gəmiqaya və Baykal 
gölünün şimalındakı Subuktuy 
qayaüstü təsvirlərində, Midiya 
dövlətinə aid maddi-mədəniyyət 
nümunələrində, sasani və sarmat 
damğaları arasında rast gəlinir. 
Damğa semantikası «ev» kimi 
yozulur və «məskunlaşma» 
bildirir.   işarəsi Altaylarda 
«suluk keyegelü» (hörüklü yüyən) 
adlanır.
71
 
 
Əlifbada hər üç işarə kipləşən 
dilarxası kar «k» samitini (məsələn, 
«kul», «kız» sözlərində olduğu 
kimi) bildirir.   və ya 
 işarəsi 
tək halda «ok» kimi oxunur. 
Damğa işarəsi kimi adı: «ox». Eyni 
zamanda,   işarəsi «Təvarixi al- i 
Səlcuq» və «Hünərnamə» əsərlərinə 
əsasən, oğuzların bayat, «Cami 
ət-Təvarix» təsnifatına görə, kınık 
boylarının damğasıdır.
23
Damğa adı: «oraq» və «kuyruktu  
Ay» (quyruqlu Ay). «Cami ət-
Təvarix» əsərindəki təsnifatda    
işarəsi oğuzların salur boyunun 
damğasıdır.
72
Damğa adı: «yuyən» (suluk), «qoşa 
göz» olan bu işarənin prototipi 
Pazırıq kurqanlarında müəyyən 
edilmişdir.  Noqoyların mayjenli və 
mingkuba tayfalarının rəmzidir.
24
Əlifba işarəsi kimi dilortası 
cingiltili «u» samitini ifadə edir. 
Damğa işarəsi olaraq həm «Ay» 
(səma cismi), həm də «yay» (atıcı 
silah) adlanır. Mərkəzi Asiyada 
və Altaylarda «Aydınq sekiz 
yanqızı» (səkkizinci günün Ayı» 
da adlanır.
73
Göytürk əlifbasında kar «ç» səsini 
göstərmək üçün istifadə edilir.Onun  
bərabərtərəfli formasına 
 ortaq 
türk damğa işarələri arasında rast 
gəlinir. «Cami ət-Təvarix» əsərində 
bu damğa oğuzların Çəbni boyunun 
rəmzi kimi göstərilib.

---

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 304 -
25
 
Şimali Qafqazda yaşayan 
qaraçayların «botaş» nəslinin 
damğasıdır. Azərbaycan xalqının 
etnik damğa nişanları arasında 
da vardır.
74
 
Mərkəzi Asiyada damğa adı: 
«bosaqa», «qapı çatısı» (çərçivəsi) 
anlamında işlədilir.
26
«Şəcəreyi-Tərakimə» əsərində 
oğuzların yaparlı boyunun 
damğası kimi təsnif olunub. 
Qoç buynuzunu simvolizə 
edən işarələrdəndir. Onun 
variantı da vardır. Altaydakı türk 
xalqlarının damğa təsnifatında bu 
işarə həm də «çorqo» (turşumuş 
süddən araq çəkmək üçün mis 
boru) adlanır.
75
 
 
Qədim türk yazılı abidələrində 
qalın saitli sözlərdə kipləşən kar 
«t» samitini ifadə etmək üçün 
işlədilir. Damğa işarəsi kimi «atlı» 
adlanır. Aşağı bucaq atın yəhərini, 
yuxarıdakı isə atlının ayaqlarını 
sivolizə edir. 
 işarəsi həm 
də kumıkların candar tayfasının 
damğasıdır. «Divani lüğət-it Türk» 
əsərində «beşik» və «atlı» damğaları 
birlikdə 
 oğuzların karaevli 
boyunun tanınma-fərqləndirmə 
nişanı kimi göstərilib.
27
Solyar rəmzdir. Əski türk 
simvolizmində Günəşi, 
Tenqri xanı, ikibaşlı qartalı 
simvolizə edir. Qədim 
nümunələrinə saka-skif (Pazırıq 
kurqanları) maddi-mədəniyyət 
nümunələrində, Qobustan, 
Gəmiqaya,  Qərbi Azərbaycan 
qayaüstü təsvirlərində, ortaq 
türk xalçaçılıq sənətinin «göl» 
motivində, dövlət rəmzlərində və 
damğalarında rast gəlinir. 
76
 
 
 
 
Qədim türklərin dövlətçilik 
rəmzlərindəndir. «Baltavar», «xan 
damğası», «daraq damğa» kimi 
adları vardır. İkili semantikaya 
malikdir. Əsasən, vassallığı 
simvolizə edir. Krım xanlıqlarının, 
Qızıl Ordadan asılı vəziyyətdə olan 
rus knyazlıqlarının rəmzi olmuşdur. 
Bu anlamda Şimali Qafqaz, 
Volqaboyu xalqlarında yayılmışdır. 
İkinci yozumu isə «ikibaşlı qartalı» 
təcəssüm etməsidir. Dini və dünyəvi 
hakimiyyətlərin birliyini göstərir.
28
«Aybulat»   damğasının 
variantlarından sayılır. 
«Novruz damğası» da deyilir. 
Qafqaz Albaniyasının dövlət 
rəmzlərindən biridir.
77
Anadoluda əfşarlara və 
Harmandalı obasına aid nəsillərin 
damğalarındandır.
29
Uyğur əlifbasında («Kutadqu-
bilik») sözün əvvəlində gələn «z» 
səsini bildirir. Damğa işarəsi 
kimi adları: «qoç», «koç müyüz», 
«kuldya» (qoç buynuzu).
78
İşarənin 
 forması Uyğur 
əlifbasında («Kutadqu-bilik») sözün 
əvvəlində işlədilən «s» səsini ifadə 
edir.

---