Damğalar, rəmzlər mənimsəmələr Araz Qurbanov

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 299 -
Cədvəl 12.   Dərbənd qala divarlarındakı nişanlar
187
 və onların ortaq türk 
damğaları, rəmzləri, Göytürk, uyğur əlifba işarələri, oğuz və qıpçaq tayfalarının 
simvolizmi kontekstində identikliyi 
№
Dərbənd 
işarələri Semantikası
№ Dərbənd 
işarələri Semantikası
1
Tanrıçılıq inancında Tenqri xanın 
əsas simvollarından sayılır. Onun 
dörd cəhətə, dörd dünyaya və 
dörd stixiyaya yönəlmiş hökmünü 
simvolizə edir. Qobustan, 
Gəmiqaya, Göyçə, Saymalıtaş, 
Tamqalıtaş, Sülek və s. qayaüstü 
rəsmləri arasında təsvirləri 
vardır. Xristian dini ilə əlaqəsi 
yoxdur. Müxtəlif tayfaların 
damğa işarələri ilə birləşdirilmiş 
tipləri 
 
 
 
 
 
 
və s. vardır. Dini etiqadından 
asılı olmayaraq, bütün türk 
xalqlarının etnik sivolizmində 
və milli ornamentlərində «xaç», 
«haça», «aça», «açamay», 
«sarkay», elşən» və s. adlar 
altında geniş yayılmışdır. Bir 
sıra oğuz və qıpçaq tayfalarının, 
məsələn, «Cami ət-Təvarix»  
əsərində oğuzların əfşar boyunun 
 damğası kimi göstərilmişdir. 
50
 
 
Damğa adları: «Qaba Ağac», 
«Dirilik Ağacı», «Töz Ağac», 
«bayterek», «baytörə», «üstün», 
«bakan», «başqan», «dirək» və s. 
«Şəcəreyi-Tərakimə» əsərinə görə, 
həm də oğuzların salur boyunun 
damğası olmuşdur. Göytürk yazılı 
mətnlərində yalnız «iç» (daxili) 
sözünü bildirmək üçün istifadə 
edilir. Qədim türk mifik təfəkkürünə 
əsasən, 
 işarəsi «göyü saxlayan 
dirək» anlamını verir və Qazaxıstan 
Respublikasının milli rəmzlərindən 
biridir. Bəzi mülahizələrə görə, 
«iç» sözü omonim olaraq «təslim 
olmaq», «hökmdara tabeçilik», 
«Tanrıya tapınmaq» anlamlarını 
verir. «Şəcəreyi-Tərakimə» əsərində 
oğuzların salur boyunun damğası 
sayılır. L.Lavrov 
 və 
 işarələri 
Azərbaycan xalqının etnik damğa 
işarələrindən biri hesab edir. Xalça 
naxışlarında 
 tipi də vardır.
2
Ən qədim ortaq türk damğalarından 
biridir. Saka-skif, hun, sarmat, 
xəzər, avar, Şimali və Cənubi 
Qafqaz, Anadolu, Krım, Volqaboyu 
təsnifatında «yay-ox» adlanır. Yay 
dövlətçilik rəmzi kimi hökmdarı, 
ox isə vassallığı  simvolizə edir. 
Damğanın     
 kimi variantları 
da vardır. Saka-skiflərdən etibarən, 
bütün türk xalqlarının damğa 
təsnifatlarında nümunələri vardır. 
«Cami ət-Təvarix» və  «Təvarixi 
əl-Səlcuq» əsərlərinin təsnifatına 
əsasən, oğuzların üregir boyunun 
damğasının bir seqmenti   yay 
işarəsidir.
51
Mahmud Kaşğarinin təsnifatında 
oğuzların əfşar boyunun rəmzi kimi 
göstərilən damğa işarəsidir. Noqay 
etnoqrafı və maarifçisi Əbdülhəmid 
Canıbəyov   işarəsini «bodrak» 
adı ilə həm də noqayların kanqlı 
tayfasına aid edir. Uyğur əlifbasında 
 qrafemi sözün sonunda «s» səsini 
ifadə edir. Onun digər variantı 
 
kumıkların Şauxal (Şamxal) binu Əli 
(Şamxal Əli oğlu) nəslinin tanınma-
fərqləndirmə işarəsidir.
187  М. Гаджиев. «К выделению и интерпретации зороастрийских символов в знаковой системе Дербента 
середины VI века». Международная научная конференция «Археология, этнология, фольклористика Кавказа» 
Сборник кратких содержаний докладов Тбилиси, 25-27 июня 2009

---

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 300 -
3
 
Xristian dinindən xeyli əvvəl 
qəbul olunan sakral işarədir. 
Onun           kimi çoxsaylı 
variantları vardır. Damğa 
təsnifatlarında «Dirilik Ağacı», 
«Qaba Ağac», «Nəsil Ağacı» 
mifologemi ilə əlaqələndirilir. 
Ən qədim damğa işarələrindən 
sayılır.   işarəsinə Midiya, 
Qərbi Azərbaycan və Yenisey 
daş kitabələrində, o cümlədən 
Qafqaz Albaniyasına aid maddi-
mədəniyyət nümunələri üzərində  
geniş rast gəlinir.
52
Bu damğanın müxtəlif variantları 
Mərkəzi Asiya xalqları 
      
Polşa-Litva tatarları  , Şimali 
Qafqazdakı qaraçaylar  , balkarlar 
, noqaylar   , Kazan tatarları 
 arasında geniş yayılmışdır. 
Volqaboyu Bulqar dövlətinin, Krım 
xanlığının, Qızıl Ordanın dövlət 
rəmzlərindən biri olmuşdur. Ən 
qədim nümunələri Cənubi Sibirin 
qayaüstü təsvirlərində, Volqa Bulqar 
dövlətinin metal pulları üzərində 
həkk edilmişdir. Azərbaycan xalça 
ornamentlərində də variantlarına 
rast gəlinir. Onun 
 variantı 
qaraçayların laypan tayfasının, 
 
işarəsi isə kumıkların tatar nəslinin 
damğasıdır.
4
İncə saitli sözlərdə cingiltili 
«d» samitini ifadə edir. Sözün 
əvvəlində yazılmır. Qıpçaq 
kökənli xalqlar arasında damğa 
işarəsi kimi əsasən «aşamay» 
(aça May, Humay açası/xaçı) 
adlanır. «Təvarixi əl-Səlcuq» və 
«Hünərnamə» əsərlərinə əsasən, 
oğuzların əfşar, «Cami ət-
Təvarix» təsnifatına görə isə kızık 
boylarının damğasıdır. 
 
53
Göytürk əlifbasında cingiltili «l» 
samitini ifadə edir. Damğa adı: 
«hənək», «sənək», «durbaş», «ayır» 
(ikidişli döyüş yabası). Karaimlərin 
milli rəmzidir. Səfəvi dövlətinin 
döyüş bayraqlarının başlıqlarında 
«durbaş» adı altında istifadə 
olunub. «Şəcəreyi-Tərakimə» 
əsərində oğuzların Çəbni boyunun 
damğası kimi göstərilib.
5
   
Əsasən Yenisey abidələrində 
işlədilir və hər iki işarə «ş» səsini 
bildir. 
 işarəsi damğa nişanı 
kimi «beşik» adlanır.
54
Göytürk əlifbasında incə əsaslı 
sözlərdə işlədilir və açıq «ö» və 
qapalı «ü» saitini bildirir.
6
 işarəsi incə saitli sözlərdə 
«r» səsini bildirir.  Tək halda 
«ər» kimi oxunur. Sakral rəmz 
və damğa işarəsi kimi türk 
xalqlarının yaşadıqları bütün 
ərazilərdə geniş yayılmışdır 
və Tenqri xanın simvolu hesab 
edilir. Damğa işarəsi kimi «ər» 
adlanır. Tenqri açası ilə birlikdə 
təsvirlərinə 
 bu gün də 
Altaylarda, Şimali Qafqazda, 
Azərbaycanda, Türkiyədə, 
Krımda, Mərkəzi Asiyada və s. 
rast gəlinir.
55
Damğa işarəsi kimi «yay» adlanır. 
Əbdülqazi Bahadur xan Xivəlinin 
«Şəcəreyi-Tərakimə» əsərinə 
əsasən, oğuzların əfşar tayfasının 
damğasıdır. Həmin mənbəyə 
görə, alayuntlu 
 və dodurğa 
 tayfalarının rəmzləri də bu 
işarəyə bənzəyir. Krımda yaşayan 
caytamqalı (yaydamğalı), dair, 
burlak, buyten türk tayfalarının da 
damğası olmuşdur.

---