Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci IL tarixli 746

uranm alınması texnologiyasını  yaratmış  və ildə  1000  ton uran 
əldə etməyi planlaşdırırlar.
Hazırda  dünyada  1000-dən  artıq  təmizləyici  qurğudan 
istifadə  edərək  3  mln.m3-ə  qədər  dəniz  suyu  şirinləşdirilir  və 
istifadə olunur. Bu rəqəmin 2025-ci  ilə qədər 500 mln.kub.m-ə 
çatdırılması  nəzərdə  tutulur.  Okeanların  və  dənizlərin  sərvəti 
olan balıq ovu bir çox ölkələrdə adambaşına maksimum Yapo­
niyada 69 kq,  Cənubi  Koreyada  51-kq,  Filipində  -  34  kq balıq 
olmaqla istifadə edilir.
Sahil zolaqlarda əsas çirkləndirici sahələr limanlardır. Bu­
raya çirkab sular gəmilərdən düşür,  şəhər ərazisindən -  yaşayış 
və sənaye sahələrindən axır, çay gətirmələri ilə daxil olur.
Sahil  zonasından  dənizə  çirkab  suların  axıdılması  ciddi 
problemlər  yaradır.  Əsas  çirkləndiricilər  patogen  mikro- 
orqanizmlər,  üzvi  maddələr,  biogen  elementlərin  birləşmələri, 
sintetik  üzvi  maddələr,  ağır  metallar,  neft  məhsulları,  çayların 
çirkli  asılı  gətirmələri  hesab  olunur.  Çirklənmələrin  əsas 
nəticələri-yoluxucu  xəstəliklər,  sahil  sularının  evtrofikasiyası, 
oksigen çatışmamazlığı, müxtəlif kimyəvi maddələrin insana və 
təbiətə toksiki təsiridir.
Çay suları vasitəsi ilə okeana daxil  olan patogen mikroor- 
qanizmlər  sahil  zonası  şəraitində  asanlıqla adaptasiya olunaraq 
orada yaşayırlar.
Sənaye  tullantıları  və  təmizləyici  qurğularının  çökün­
tülərinin dənizə atılması da xüsusi problem sayılır.  Bu maddələr 
olduqca  zəhərli  ola  bilər,  belə  maddələrin  dənizə  atılması 
olduqca təhlükəlidir.
Okeanın  ən  zərərli  kimyəvi  çirkləndiriciləri  neft  və  neft 
məhsulları  hesab  olunur.  Hər  il  dəniz  və  okeanlara  6-10  mln. 
ton  arasında  neft  daxil  olur.  Sular  ən  çox  tankerlər  və  sualtı 
qazma işləri zamanı  neftin  sızması nəticəsində çirklənir.  Dünya 
okeanlarının 
antropogen 
çirklənməsinin 
yarsına  qədəri 
gəmiçiliyin hesabına baş verir.
114
Dəniz  və  okeanların  neftlə  çirklənməsi  balıqçılıq,  turizm 
və  digər fəaliyyət  sahələrinə  böyük  iqtisadi ziyan  verir.  Yalnız 
1  ton  neft  dənizin  12  km2  sahəsini  örtür.  Suyun  səthində  neft 
pərdəsi  bütün  fıziki-kimyəvi  prosesləri  dəyişir,  suyun  səthinin 
temperaturu yüksəlir, qaz mübadiləsi pisləşir,  balıqlar köçür və 
məhv  olur.  Suyun dibinə çökən neft uzun müddət bütün canlı­
lara  ziyan  verir.  Neftlə çirklənmə dənizlərin bioloji  tarazlığına 
böyük zərbə vurur.
Neftin həll olan komponentləri çox zəhərlidir. Onlar əksər 
hallarda  balıqların,  dəniz quşlarının ölümünə  səbəb olur,  dəniz 
heyvanlarının ətinin dadına mənfi təsir göstərir.
Dəniz sahilləri -  200m-lə +  200  m.  arasında  sahil  zonası 
olub,  antropogen  təzyiqlərə  ən çox məruz qalan, təzyiqlər dur­
madan  artan  şəraitdə  qum,  okean  və  atmosferin  qarşılıqlı  əla­
qədə  olan  Yer  səthinin  bir  hissəsidir.  Bu  zonada  dünya  əhali­
sinin  60%-ə qədəri  yaşayır və bu sahə yer səthinin  18%-ni  təş­
kil  edir.  Sahil  zonası  çayların  gətirmə  axınlarının  çirkləndirici 
maddələrlə birlikdə 75-90%-ni qəbul edir, udur.  Burada dünya­
dakı müasir ovulan yumşaq  çöküntülərin  90%-i akkumulyasiya 
olunur.  Bu  məlumatlar  sahil  zonasının  mühüm  ümumi  dünya 
əhəmiyyətli olduğunu göstərir.
İqlimin  dəyişməsi  ilə  əlaqədar  okeanın  səviyyəsinin 
dəyişməsi  baş verir.  BMT-nin  məlumatına görə  2050-ci  ilə  qə­
dər dünya okeanının səviyyəsinin qalxması  gözlənilir.  XX əsr­
də  suyun  səviyyəsinin  qalxması  dünyanın  qumlu  sahillərinin 
70%-ni  dağılma vəziyyətinə gətirmişdir.  Sahilyanı ekosistemlər 
bioloji  müxtəlifliyi  baxımından  dünyada  ən  zəngin  ekosis­
temlərdən  olub,  bu  sahillərin  dağılmaq,  məhv  olmaq  təhlükəsi 
qarşısında qoymuşdur.
Daxili  dənizlərin  rejimi  Dünya  okeanı  ilə  su  mübadiləsi­
nin yavaş getməsi  ilə  fərqlənir.  Daxili dənizlərin xüsusiyyətləri 
bu  su  tutarların,  hövzələrin  geniş  ərazilərində  gedən  pro­
seslərdən  çox  asılıdır.  Daxili  dənizlərə  çoxlu  çay  sularının 
axması,  onların  morfoloji  xüsusiyyətləri  ilə  əlaqədar  Dünya
115

---

okeanı  ilə  zəif  su  mübadiləsinin  yaranması  daxili  dənizlərin 
sularının  okean  sularına nisbətən  2-3  dəfə  duzluluğunun  aşağı 
olmasına  səbəb  olur.  Daxili  dənizlər  çay  sularının  çirkləndiri- 
cilərinin gətirilməsi ilə dənizlərin ekoloji vəziyyətinə ciddi təsir 
göztərir.  Daxili  dənizlər  bütün  akvatoriyada,  xüsusi  ilə  sa­
hilyanı  zonada  getdikcə  artan  antropogen  çirklənməyə  məruz 
qalır.
Okeanın  mühafizəsi  və  səmərəli  istifadəsi  məsələləri 
həllinin əsası qarşısında 3 təxirə salınmaz məsələ durur:
1)  okeanın  bütövlüyü  təsərrüfat  fəaliyyətinin  effektiv 
qlobal rejiminin tənzimlənməsini tələb edir.
2)  bir çox regional  dənizlərin  resurslarını  ayrı-ayrı  döv­
lətlərin  istismar  etməsi,  resurslardan  istifadə  etmənin  regional 
nizamlanmasının müəyyən öhdəçiliklərini tələb edir.
3)  okean üçün quru mənbələrdən ciddi təhlükənin olması 
effektiv milli fəaliyyət tələb edir.
Çay  və  göllərin  ekoloji  vəziyyəti  də  mühüm  əhəmiyyət 
kəsb edir.
Göllərdə suyun keyfiyyəti ora tökülən çayların çirklənmə 
dərəcəsindən, onların  yatağının  səhiyyə-gigiyena vəziyyətindən 
və  başqa  amillərdən  asılıdır.  Alimlərin  tədqiqatları  göstərir  ki, 
çayların intensiv çirklənməsi fonunda yaradılan  su anbarlarında 
antropogen  evtrofikasiya  nəticəsində  suyun  keyfiyyəti  kəskin 
pisləşir.  Əvvəllər kiçik su hövzələri antropogen evtrofikasiyaya 
məruz  qalırdısa,  indiki  dövrdə,  xüsusilə  kaskadla  tənzimlənən 
su anbarlarında -  göllərdə suyun çirklənməsi baş verir.
Azərbaycanda  su  anbarlarının  çirklənməsi  çayların  güclü 
çirklənməsi  ilə  əlaqədardır.  Mingəçevir  və  Şəmkir  su  anbar­
larının  çirklənməsi  ,  əsasən  suda  həll  olan  maddələrin,  biogen 
elementlərin artması ilə əlaqədardır.
Azərbaycandakı  göllərin  sayı  250-dir.  Bu  göllər  3  qrupa 
bölünür:
116
Hazırda göllərdəki  suyun keyfiyyəti  onların nəinki rekrea­
siya (çimmək,  su turizmi və s.), hətta texniki ehtiyaclarım ödə­
mək  üçün  də yararlı  deyildir.  Göllərin çirklənməsinin qarşısım 
almaq,  regionda ekoloji  vəziyyəti  yaxşılaşdırmaq  üçün  aşağı­
dakı işlərin görülməsi lazım və vacibdir:
1)  sənaye və  məişət çirkab sularının axıdılmasımn qarşı­
sını  almaq  məqsədilə,  bütün  sənaye  kommunal  müəssisələrdə 
təmizləyici qurğular sistemi yaradılmalıdır;
2)  yarımadada  suvarma  şəbəkələrini  tam  rekonstruksiya 
etməklə,  kənd  təsərrüfatı  bitkilərinin  suvarılmasım  daha  mü­
tərəqqi üsullarla apan İması;
3)  kəskin  çirklənmiş  və  yenidən  əmələ  gəlmiş  göllərin 
qurudulmasını həyata keçirmək;
4)  drenaj  sistemi  yaratmaq  yolu  ilə  qrunt  sularının  sə­
viyyəsini aşağı salmaq və su quyulanndan istifadə etmək;
2003-cü  ildə  Kür çayında hidroloji  məntəqələrdən  götü­
rülmüş  su  nümunələrində  misin  miqdarı  toksikoloji  normadan 
10  dəfədən  artıq  olmuşdur  (misin  toksikoloji  miqdarı  -sular 
üçün  1,0 mq/I-r).  Misin daha çox miqdan  Yenikənd (18 m q/1), 
Mingəçevir  (18  mq/  1),  Yevlax  (14  mq/  1),  Zərdab  (20  mq/1), 
Salyan (14 m q/1)  və  Mayak (23  m q/1) məntəqələrində qeydə 
alınmışdır.  Bismut,  titan  və  manqan  kimi  qeyri-üzvi  kimyəvi 
elementlərin  miqdan  da  Kür  sulannda  həmişə  normadan  yük­
səkdir,  alüminium,  dəmir  və  silisium  Kür  sularında  daim  mü­
şahidə edilsə də miqdarı buraxıla bilən həddən aşağı olur.
Kür çayı, Salyan, Neftçala şəhərlərindəki yod-brom zavo­
dunun,  Bankə  qəsəbəsindəki  balıq  kombinatının  və  həmin  şə­
hərin kommunal təsərrüfat!annın çirkab  suları  ilə  çirkləndirilir. 
Bu ərazilərdə Kürün sularında bixromat oksidləri, fenollar, neft 
məhsulları  və  heksoxloran  pestisidinin  miqdarı  digər  məntə­
qələrlə  müqayisədə  1,5-2,0  dəfə  çoxdur.  Bankə  və  Mayak  qə­
səbələri  yaxınlığında  Kürdə  benzol  turşularının  miqdarı  uyğun 
olaraq  2,4  və  2,0  mq/1,  yəni  ümumi  sanitar  normalardan  4-5 
dəfə artıqdır.
117

---