Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci IL tarixli 746
Yüklə 112 Kb. Pdf görüntüsü
|
kontinental sularda olan kükürdün 3A atmosferdən daxil olur. Atmosferdə isə bunun səbəbi kükürdün uçucu birləş mələri olan kükürd hidroksid və kükürd qazlarının oksid- ləşməsi nəticəsində yaranan aerozollardır. Müəyyən olunmuşdur ki, torpağın eroziyası nəticə sində çaylara 14-106 ton sulfatlar şəklində kükürd töküldüyü halda, yağıntılar nəticəsində onun miqdarı 48-106 ton miq darında olur. Buna əlavə olaraq insan özü torpağa ildə mineral gübrə kimi 11 • 106 ton kükürd daxil edir. Nəhayət, kükürdün mənbələrindən biri də yanacaqdan istifadə olunmasıdır. Yanacağın hesabına hər il atmosferə kükürd qazı şəklində 70* 106 ton kükürd buraxılır. Bu qazın çox hissəsi troposferdə və stratosferdə sulfata, az bir hissəsi isə sulfat turşusuna çevrilir. Həm birinci, həm də ikinci halda kükürd yağıntılar vəsaitəsilə yer səthinə qayıdır. Bu yağıntılar artıq «turşulu yağışlar» kimi bir çox ölkələrin leksikonuna daxil edilib. Deyilənlərdən belə nəticə çıxarmaq olar ki, insanın kükürdün biogeokimyəvi dövranına təsiri ildən ilə böyük həyəcan doğurur. Artıq inkişaf etmiş cəmiy yət yanacaqdan istifadə olunma texnikasına yenidən bax maq və kükürdün ayrılmasının təhlükəsiz üsullarını işləyib hazırlamalıdır. Biosferin tərkib hissəsi kimi canlı varlıqlardan kasıb olan atmosferdə antropogen təsirlərdən törənən qlobal miq yaslı ekoloji təzadlar atmosferin çirklənməsi ilə bilavasitə bağlıdır. Məlumdur ki, atmosferi çirkləndirən əsas mənbələr istehsal proseslərindən və nəqliyyatdan ayrılan zəhərli qaz lardır. İstehsalın intensivləşməsi və nəqliyyatın sayının art ması atmosferin daha da çirklənməsinə səbəb olduğundan iri sənaye şəhərlərində atmosferin mühafizəsi üzrə bir sıra tədbirlər həyata keçirilir ki, bunlar da əsasən üç istiqamətdə aparılır. 98 1. Atmosferə buraxılan maddələrin (çırkləndiricilərin) ümumi miqdarının azaldılması və zərərsizləşdirilməsi 2. Çirkləndiricilərin neytrallaşdırılması və zərərsizləş dirilməsi 3. Çirkləndirici müəssisələrin təbii şəraiti nəzərə alaraq şəhər ətrafında plana uyğun yerləşdirilməsi Bu vasitələrlə zərərli nəticələri nisbətən aradan qal dırmaq mümkün olur. Ətraf mühitin mühafizə olunub saxlanılmasına bütün dövlətlər çoxlu vəsaitlər ayırırlar. Ümumiyyətlə, ekoloji problemlərin həllini iki əsas yolla həyata keçirmək olar. 1.Sənayedə istehsal tullantılarının qarşısını alan texnoloji proseslərin yaradılması. Bu, tullantısız və az tullantılı texnologiyaların tətbiqini nəzərdə tutur. 2.Yaranan sənaye tullantılarının zəhərləyici və çirklən- dirici maddələrdən təmizlənməsi. Bu proses üç istiqamətdə aparılır: 1) istehsal prosesindən alınan çirkab suların təmiz lənməsi. 2) bərk tullantıların təmizlənməsi və onlardan ye nidən xammal kimi istifadə edilməsi. 3) qaz halında olan tullantıların təmizlənməsi və onlardan istifadə. Tullantı qazların atmosferi çirkləndirməsinin, yəni ətraf mühitin ekologiyasının pozulmasının qarşısım almaq üçün göstərilən bu tədbirlərin həyata keçirilməsi vacib sayılır. Qaz halında olan sənaye tullantılarını zərərli qarışıq lardan təmizləmək sənaye müəssisələrinin əsas prob lemlərindən biridir. Tullantı qazlarda olan zəhərli maddələr ekoloji şərait üçün daha təhlükəlidir. Zəhərli qazlar geniş sahədə bitkiləri, heyvanları və insanları zəhərləyərək ətraf mühiti daha çox korlayır. Ona görə də tullantı qazların tə mizlənmədən və zərərsizləşmədən atmosferə ötürülməsi yeni-yeni problemlər yaradır. Bunun qarşısını qismən də olsa almaq üçün bir sıra təmizlənmə üsulları hazırlanmışdır. 99 Bu üsullar əsasən iki qrupa bölünür: fiziki və kimyəvi təmizləmə üsulları. Fiziki üsul: Bu üsulla çirkli qazlar təmizləndikdə heç bir kimyəvi proses getmir. Zərərli qazlar müxtəlif yollarla tutulur. Fiziki üsulun ən çox yayılanları aşağıdakılardır: quru mexaniki toztutucularda tozların təmizlənməsi, filtrdə qazın təmizlənməsi, yaş toztutucularda qazın tutulması, elektrik filtrlərində qazın təmizlənməsi. Quru mexaniki toztutucularda tozların təmizlənməsi «qravitasiya», «ətalət», «mərkəzdənqaçma» prinsipinə əsas lanan toztutucularla təmizlənir. Bu üsullarla işləyən apa ratlarda tozun tutulması əksər hallarda kifayət qədər olmur. Bu üsullardan qazların ilkin təmizlənməsi üçün istifadə olunur. «Ətalət» prinsipi toztutucularda ölçüləri 25-30 mkm olan hissəciklərin çökməsi 65-80% olur. «Filtrdə qazın tutulması» toztutucularında ölçüləri 10-15 mkm, sıxlıqları 0,5 - 50 m4/m3 dispers halında olan tozlar tutulur. Tozları tutmaq üçün məsaməli arakəsmələrdən istifadə edilir. Odur ki, qaz axını məsaməli arakəsmələrdən keçən zaman qazm tərkibindəki hissəciklər bu məsamələrdə ilişib qalır. Adətən filtrləyici arakəsmələr lifli və dənəli elementlərdən ibarət olur. Dənəli filtrlər bir qayda olaraq, yüksək təzyiq və temperatur şəraitində aqressiv mühitdə işlədilir. «Yaş toztutumlarda» isladıcı maye olaraq su götürü lür. Suyun qazm axınına təsir üsullarından asılı olaraq belə tutucularm 8 növü vardır. Qaz axını maye ilə görüşdükdə, fazalararası toxunma səthləri yaranır və bu səthlər qaz qa- barcıqlarından, qaz və maye şırnağından, damcı və maye pərdəsindən ibarət olur. Elektrik filtrlərində qazların təmizlənməsi, elektrik qüvvəsi təsirindən baş verir. Bu tutucular vasitəsilə böyük həcmdə olan toz və yağ dumanlarını təmizləmək üçün istifadə edilir. Elektrik filtrləri ölçüsü 0.001-100 mkm olan 100 hissəcikləri 400-450°S temperatur şəraitində güclü qaz axınından ayırmaq qabiliyyətinə malikdir. Kimyəvi metodlar: Tullantı qazların tərkibində zərərli qazların konsentrasiyası az olduqda kimyəvi təmizləmə metodlarından istifadə olunur. Bu metodun absorbsiya və katalitik təmizləmə kimi üsullarından daha geniş istifadə edilir. Kimyəvi absorbsiya zamanı absorbsiya olunan qaz molekulları absorbentin aktiv komponentləri ilə reaksiyaya daxil olur. Baş verən kimyəvi proseslər nəticəsində tullantı qazlar zəhərli qazlardan azad olur. Absorbsiya üsulu ilə təmizləmədə məsaməli adsorbent- lərdən istifadə olunur. Absorbent olaraq aktivləşdirilmiş kö mürdən, selikageldən, seolitdən istifadə olunur. Bu absor- bentlər zəhərli qarışıqları aşağı təzyiqlərdə udmaqla onlarla reaksiyaya daxil olur və tullantı zəhərli qazlardan azad olur. Absobsiya prosesi həm fasiləli, həm də fasiləsiz gedir. Fasiləli prosesdə işlənmiş absorbent ya yenisi ilə əvəz edilir, yaxud da su buxarı ilə yuyularaq aktivliyini bərpa edir. Fasiləsiz prosesdə bəzən təmizlənəcək qaz qarışığı aparatda adsorbent ilə əks axm üzrə hərəkət edirlər. Katalitik təmizləmə üsullarında tullantı qaz qarışığın- dakı komponentlərdən biri katalizatorun iştirakı ilə digər komponent ilə qarşılıqlı təsirdə olur. Bu zaman yeni mad dələr yaranır. Katalizator bu prosesdə elə seçilir ki, yeni əmələ gələn maddələr zərərsiz olsun və qarışıqdan asanlıqla ayrılsın. Əksər hallarda tullantı qazlarda olan faydalı qazları ayırmaq üçün katalitik oksidləşmə metodundan isti fadə edilir. Prosesdə tətbiq olunan katalizator müxtəlif amil lər nəzərə alınmaqla seçilir. Tullantı qazlarda karbohidro genlər olduqda tətbiq olunan katalizatorları üç qrupa bölmək olar: 1) odadavamlı daşıyıcı üzərinə hopdurulmuş metal katalizatorlar (platin, polladium, nikel, mis, gümüş) 101 Yüklə 112 Kb. Dostları ilə paylaş:
|