Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci IL tarixli 746
Yüklə 112 Kb. Pdf görüntüsü
|
qaldırdığı halda, СОг-in 50% azalması isə temperaturun 3,8°C aşağı düşməsinə şərait yaradır. Hər iki halda yer üzərində iqlimin ciddi surətdə dəyişməsi baş verir. Belə ki, yer səthindəki havanm temperaturunun 3,6°C artması qütb lərdə buzların əriməsinə, bu isə dünya okeanının səviy yəsinin qalxmasına, temperaturun 3,8°C aşağı düşməsi isə yeni buzlaşma dövrünün başlanmasına səbəb ola bilər. Plass buzlaşma dövrlərinin yeni nəzəriyyəsini vermiş dir. O göstərir ki, buzlaşma dövründə ümumi hidrosferanın 10%-i buzlaşır ki, bu da onun tərkibində karbon qazının miqdarının azalmasına səbəb olur. Beləliklə, həcmi azalmış okeanlar tədricən atmosferə suda həll olmuş karbon qazı ayırır və istixana effekti tədricən yüksəlir və buzlaşma dövrü sona çatır. Yer səthinin qızması prosesi başlayır, buzlar əriyərək dünya okeanının səviyyəsini artırır və o havada olan karbon qazını udmağa başlayaraq infraqırmızı udmanı tədricən aşağı salır və müəyyən dövrlər ərzində bu proseslər təkrar olunur. Hadisənin təsirlik xarakteri göstərir ki, sistem heç bir vaxt tarazlıq halını ala bilmir. Başqa müəlliflərin hesablamalarına görə isə atmosfer də karbon qazının miqdarının 10% artması, qlobal tempe raturun 0,15°C yüksəlməsinə səbəb olur. Karbon qazının ikiqat artımı isə temperaturun orta hesabla 1°C artmasına səbəb ola bilər. Okeanlar sənaye mənşəli karbon qazının udulmasında əsas rol oynayırlar. Lakin canlı materiya da bu prosesdə tənzimləyici rolunu oynayır. O, çalışır ki, artıq karbon qazı atmosferdə azalsın, çünku fotosintezin intensivliyi СОг-nin havadakı miqdarından asılı olaraq yüksəlir. Karbonun okeandakı dövranı, onun atmosferdə və quru ekosistemlərdəki dövranından asılı deyil. Doğrudan da biosferada olan СОг-nin çox hissəsi həll olmuş şəkildə hid- rosferada toplanmışdır. Atmosferdə СОг-nin miqdarı 7-101 't, hidrosferdə isə 4-10,2t-dur. Göründüyü kimi hid 94 rosferdə СОг-nin miqdarı atmosferə nisbətən təqribən 6 dəfə çoxdur. Okeanlarda olan fıtoplauktonlar suda olan karbon qazını udaraq onu oksigenə çevirir və o da suda həll olur. Lakin bu o demək deyildir ki, okeanlarda olan karbon qazı ilə atmosferdə olan karbon qazı arasında heç bir asılılıq yoxdur. Okeanla atmosferin sərhədləri arasında daimi qaz mübadiləsi gedir. Alim Bolinin apardığı təqribi hesablamalar əsasında müəyyən olunub ki, sənaye mənşəli 5,08-109 ton kütlə at mosferdə qalıb ki, bunun da təsirindən СОг-nin miqdarı 0,7 m ln 1 qədər artıb. Yerdə qalanın 10% CO 2 biokütlənin tərki binə daxil olur. Biosenozda toplanan üzvi maddələrin miq darı havada СОг-nin konsentrasiyası artdıqda yüksəlir. Mə lumdur ki, məhdudlaşdırıcı amillər olmadıqda СОг-nin 10% artımı fotosintezin intensivliyini artırır və nəticədə ilkin məhsuldarlıq 5-8% artmış olur. Bolinə görə axırıncı yüz ildə planetin bitki biokütləsi l,5T010t artmışdır. Beləliklə, insan kömür və nefti yandırmaqla özü də bilmədən çöl və meşə lərin məhsuldarlığını artırır. Karbon qazının miqdarının atmosferdə artması tem peraturun yüksəlməsinə şərait yaratdığı halda, sənaye qarı şıqlarının atmosferə buraxılması əks effekt yaradır. Atmo sferdə qarışıqların miqdarının 4 dəfə artması yer səthinin yaxınlığında temperaturun 3,5°C aşağı düşməsinə şərait yaradır. Temperaturun bu intensivlikdə aşağı düşməsi yeni buzlaşma dövrünün başlanmasının əsasını qoya bilər. Temperaturun dəyişməsinə karbon qazının təsiri ilə yanaşı atmosferdə sənaye tullantılarının təsir dərəcəsini də qiymətləndirmək lazımdır. Müəyyən olunmuşdur ki, əgər atmosferdə karbon qazının iki dəfə artması üçün tələb olunan vaxt 23 il, sənaye qarışıqlarının 2 dəfə artması üçün tələb olunan vaxt 10 il olarsa, bu iki amilin temperatura tə siri tarazlaşar və yer üzərində temperatur çox cüzi dərəcədə aşağı düşər. İnsan bilavasitə və dolayı yollarla havanm 95 rütubətinə də təsir göstərir. Müasir texnologiya nəticəsində yer səthinə və atmosferə düşən günəş radiasiyası dəyişilir. Əgər troposferin aşağı sərhədində süni yollarla alınmış su buxarlarının miqdarı, təbii yolla formalaşmış su buxarla rının miqdarından azdırsa, troposferin yuxarı qatlarında xü susən statosferdə su buxarlarının qiyməti müqayisə olu nandır. Reaktiv təyyarələrin uçuşu atmosferin su tutumunun lokal dəyişməsinə təsir göstərir. Bunun nəticəsində həmin hündürlükdə buludların sayı artır ki, bu da yer səthində insolyasiya prosesini dəyişdirir. Son illərdə isə aviasiyada səsdən sürətli təyyarələrdən istifadə olunması bu problemi daha da mürəkkəbləşdirmiş dir. Nəzəri hesablamalar göstərir ki, bu ahulin təsirindən stratosferdə su buxarlarının miqdarı kütləyə görə 0,2 mln.'1- ə qədər arta bilər. Belə təyyarələrdən geniş istifadə aşağıdakı mənfi nəticələrə gətirə bilər: 1. Su buxarı infraqırmızı diapazonda güclü udulma yaratdığından istixana effekti yüksəlir. 2. Su buxarlarının kondensasiyası nəticəsində stratosferdə buludluluq şəraiti dəyişir. 3. Stratosferdə ozonun konsentrasiyasını aşağı salır. İnsan fəaliyyəti nəticəsində hələ ki, oksigenin döv ranında dəyişikliklər qeydə alınmayıb. Hal-hazırda təbiətdə fotosintez nəticəsində alman oksigenin miqdarı ilə, tənəffüs zamanı udulan oksigenin miqdarı arasında dayanıqlı ta razlıq mövcuddur. Atmosferdə olan oksigenin illik artımı ümumi oksi genin 1,5* 10'5 hissəsini təşkil edir. Oksigenin artığı müxtəlif geokimyəvi proseslərdə karbon, dəmir və kükürdün oksid- ləşməsinə sərf olunur. İstifadə olunan yanacaqların miqdarının artması və uyğun olaraq onların yandırılmasından yaranan tullantı qazların atmosferə yayılması oksigenin azalması barədə 96 müəyyən fərziyyələr irəli sürür. Son illər ərzində sənaye mənşəli karbon qazının artımı onun atmosferdəki ümumi miqdarının 18%-ni təşkil etmişdir ki, buna da atmosferdə olan oksigenin 7/ıoooo hissəsi sərf olunmuşdur. Hesablama lara görə litosferdə olan bütün karbon ehtiyatları yara dılarsa, atmosferdə olan oksigenin miqdarı ancaq 3% aşağı düşə bilər, başqa sözlə desək orta hesabla havada olan oksigenin miqdarı 20,95-dən 20,8-ə kimi azalır. Müasir sivilizasiyanın dənizə buraxdığı tullantılar də niz suyunda oksigenin miqdanna necə təsir göstərər? Dəniz suyunda İm2 sahədə vertikal istiqamətdə 250 mol oksigen həll olmuşdur. Hesablamalar nəticəsində müəyyən olun muşdur ki, əgər bəşəriyyət bütün istehsal etdiyi məhsulların tullantılarının hamısını dənizə buraxarsa, təqribən 50 ildən sonra sudakı bütün oksigen məhv ola bilər. Əgər yer kürəsinin əhalisinin hər biri il ərzində okeana 100 kq tullantı atarsa, 2500 ildən sonra okeanlarda oksige nin ehtiyatı tükənə bilər. İnsanın azotun dövriyyəsinə təsiri çox mürəkkəb xarakter daşıyır. Azotun dövranında atmosfer çirklənmələri həlledici rol oynamasalar da bu amillər bir sıra proseslərə təsir göstərir ki, bu da bu və ya di gər dərəcədə azotun dövranını səciyyələndirir. Müəyyən olunmuşdur ki, orta hesabla hər bir avtomobil il ərzində at mosferə 60 kq azot oksidləri buraxır. Müəyyən olunmuşdur ki, sərf olunmuş benzinin miqdarı ilə yağış suyunda mineral- laşmış azotun miqdarı arasında korrelyasiya mövcuddur. Lakin gübrə sənayesində atmosfer azotundan istifadə olun ması azotun dövranına təsir göstərən əsas amil hesab olunur. Kükürd öz-özlüyündə litosferdə çox az təsadüf olunan elementlərdir. Analizlər göstərir ki, qaya süxurlarında bu elementin miqdarı çox azdır. Əgər onun miqdarı mövcud qiymətdən üç dəfə artıq olardısa, fərz etmək olardı ki, onlar çaylara torpağın eroziyası nəticəsində düşür. Həqiqətdə isə 97 Yüklə 112 Kb. Dostları ilə paylaş:
|