Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci IL tarixli 746

Cədvəl 9
-з
Sənayedə və energetikada istifadə edilən sular (km  / il)
Regionlar
2000-ci ilin sonuna qədər olan 
(1998) vəziyyət
XXI əsrin əvvəlinə (2020) 
vəziyyət
Su qəbul 
edicilər
Qayıtmaz 
su sərfi
Çirkab
sular
Su qəbul 
edicilər
Qayitmaz 
su sərfi
Çirkab
sular
Avropa
193
19
174
200-210
30-37
160-
175
Asiya
118
30
88
320-340
65-70
215-
270
Afrika
6,5
2
4,5
30-35
5-10
25
Şim.Amerika
294
29
265
363-370
50-60
310
Cən.Amerika
30
6
24
100-110
20-25
60-87
Avstraliya
1,5
0,1
1,5
3,4-4
1
2-3
Keçmiş SSRİ
117
11,9
105
140-150
20-27
120-
130
Su  olduqca  spesifik  xüsusiyyətlərə  malikdir,  bu  xüsusiy­
yətlər Yerdə baş verən və su iştirak edən bir çox təbii proseslərə 
ciddi təsir göstərərək planetdə həyatın inkişafını təmin edir.
Qurudakı  suyun  əsas  hissəsi  Antraktida,  Qrenlandiya, 
qütb  adaları  və  dağlardakı  buzlaqlarda  olub  ümumi  su  eh­
tiyatının  1,7%-ni, şirin su həcminin isə 70,3%-ni təşkil edir.
Məkanca  hidrosfer  faktiki  olaraq  ekosferlə  birləşir,  hid­
rosfer  bütün  digər  geosferlərə  daxil  olaraq  maddələr  və  enerji 
mübadiləsinin qolbal proseslərində mühüm rol oynayır.
Təbii  suların  əsas  çirklənmə  mənbələri  sənaye  və  kom­
munal çirkab suları, kənd təsərrüfatında istifadə olunan mineral, 
üzvi  gübrələr  və  başqa  zərərli  kimyəvi  maddələr,  radioaktiv 
tullantılar,  istilik  və  atom  elektrik  stansiyalarının  isti  suları  və 
atmosferdir.
Təbii  suların  əsas  çirkləndiricilik  göstəriciləri  aşağı­
dakılardır:
a) 
həll  olmuş  oksigen,  onun  miqdarı  nə  qədər  yüksək­
dirsə suyun keyfiyyəti bir o qədər yaxşı olur;
106
b)  oksigenin  biokimyəvi  sərt  göstəricisi,  göstərici  çox 
olduqda çirkləndirici maddələr də çox olur, suyun keyfiyyəti bir 
o qədər pis olur;
c)  suda  mikroorqanizmlərin 
olması- 
bu  göstərici 
bağırsaq bakteriyalarınm miqdarıdır;
d)  suda  amonyakın,  nitratlann,  nitritlərin,  neft  və  neft 
məhsullarının,  fenolun,  sintetik  səthi-aktiv  maddələrin,  ağır 
metalların miqdarı.
Xəstəliklərin  baş  verməsi  və  yayılması  suyun  çirklənmə 
xarakterindən  və  dərəcəsindən  asılıdır.  Dünyada  xəstəliklərin 
80%-i  içməli  suyun  keyfiyyətindən  asılıdır,  inkişaf  etməkdə 
olan  ölkələrdə  içməli  suyun  tərkibindəki  patogenlərin  və  çirk- 
ləndiricilərin  təsiri  nəticəsində  hər  il  25  mln.  insan  ölür,  ishal 
xəstəliyindən hər il 5 yaşa qədər 3 mln. uşaq  ölür.
Suyu  çirkləndirən  maddələri  və  onların  indikatorlarını 
qruplara bölmək olar.
Hər bi qrup çirkləndirici  müxtəlif tip su obyektlərində su­
yun keyfiyyəti üzrə spesifik problemlər yaradaraq özünə uyğun 
nəzarət tələb edir:
a)  mirkobioloji  indikatorlar  insanın  sağlamlığı  ilə  bağlı 
olur (bağırsaq -  patogen bakteriyasım göstərən indiqator);
b)  asılı maddələr (suyun bulanıqlıq və şəffaflıq dərəcəsi);
c)  üzvi  maddələr  -   çirklənmənin  indikatorları:  həll  olu­
nan  oksigen,  oksigenin  biokimyəvi  və  kinyəvi  sərfi,  fosfatlar, 
xlorfil-A;
d)  biogen maddələr (azot və fosfor birləşmələri);
e)  əsas  ionlar  (həll  olunan  maddələrin  ümumi  miqdarı, 
elektrik  keçiricilik  dərəcəsi,  turşuluğu-PH-i,  kalsium,  maqne- 
zium,  natrium,  kalium,  xloridlər,  sulfatlar,  bikarbonatlar,  bor, 
ftor, suyun codluğu);
f)  qeyri-üzvi  mikroçirkləndiricilər  (alüminium,  arsen, 
berillium, kadmium,  xrom,  kobalt, mis, sianidlər, hidrogen-sul- 
fıd,  dəmir,  qurğuşun,  litium,  marqans,  civə,  molibden,  nikel, 
selen, vanadium, sink);
107

---

g) 
üzvi 
mikroçirkləndiricilər 
(polixloridli-bifenillər, 
benzapiren,  pestisidlər  və  b.onlar  çox  kiçik  qatılıqda  da 
zərərlidir, az qatılıqda olduğu üçün onlan  təyin etmək olduqca 
çətindir).
Suların  dərin  çirklənməsinin  və  insan  həyatındakı  əhə­
miyyətini nəzərə alaraq, Azərbaycanın çaylarının,  göllərinin,  su 
anbarlarının  ekoloji  vəziyyətinin  nəzərdən  keçirilməsi  və 
öyrənilməsi  ekoloji  problemin həll  edilməsinin  bir  sahəsi  kimi 
ekoloji cəhətdən böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Su  ən  geniş  istifadə  olunan  təbii  ehtiyat  hesab  olunur. 
Dünyanın  bütün  su  mənbələrindən  bir  ildə  götürülən  suyun 
miqdarı 4000 km3 təşkil edir.
Dünyanın  bərpa  olunan  su  ehtiyatlarından  quru  səthinə 
düşən yağıntıların cəmi  ildə təxminən  120 000 km3 təşkil edir. 
Əgər  bu  suyun  10%-i  təsərrüfatda  işlədilib  hövzələrə  qay­
tarılmazsa bu ekoloji təhlükə hesab olunur.
İçməli  su  ilə  təmin  olunma  ayrı-ayrı  ölkələrdə  kəsgin 
fərqlənir.
Adambaşına  düşən  suyun  miqdarı  1000  m3  olduqda  bu 
kritik hədd hesab olunur.  500  m3  və ondan aşağı  olduqda aşağı 
hədd  hesab  olunur.  Su  təsərrüfatının  vəziyyəti  ölkənin  bütün 
iqtisadiyyatını müəyyənləşdirir.
Hazırda əhalisi  110 mln.  olan  15 ölkədə su ilə təmin olun­
ma  səviyyəsi  il  ərzində  adambaşına  500  m3  -dən  aşağıdır. 
Əhalisi  120 mln.  olan  12  ölkənin su ehtiyatları  ildə adambaşına 
500-1000 m3 arasındadır.
Aşağıdakı cədvəldə dünyanın  155  ölkəsi  üzrə adambaşına 
il ərzində düşən su miqdarı göstərilmişdir, (cədvəl  10.)
Əhalisi  120 mln olan  12 ölkənin su ehtiyatlan aşağı səviy­
yədədir.  Belə  vəziyyət  ya  olum  ya  ölüm  məsələsi  olub,  həmin 
dövlətlər onun strateji həllini tapmalıdırlar.
108
Cədvəl  10
Su ehtiyatlarının miqdarı 
adambaşına
Qrupa düşən ölkələrin 
sayı  (1990-cı il)
2025-ci  ilə həmin 
qrupa düşməsi 
gözlənilən ölkələrin 
sayı
Son dərəcə az (<500)
15
26
Çox az (500-1000)
12
19
Az (1000-1500)
58
51
Orta (5000-10000)
12
10
Yüksək (>  10000)
48
39
Əhalisi 3,4 mlrd, olan 58 ölkə su ehtiyatının azlığı ilə ildə 
adambaşına 1000-5000 m3 şəraitində yaşayır. Bunlar əsasən in­
kişaf etməkdə olan ölkələr olub, onlann sosial və  iqtisadi  inki­
şafına mühüm əngəl hesab edilir.
2025-ci  ilə  artıq  dünyanın  1,4  mlrd,  əhalisi  45  ölkədə 
adambaşına  -1000  m3  az  su  düşəcəkdir.  Dünya  əhalisinin 
dörddə üçə qədəri  təxminən  100 ölkədə suyun qıtlığı şəraitində 
yaşayır.Əgər  təsərrüfatın  idarə  olunmasının  mövcud  üsullan 
dəyişməsə, suyun keyfiyyətinin pisləşməsi davam edəcəkdir.
Çaylar  öz  təbii  halında  drenaj  sistemi  rolunu  oynayıb 
hövzəsindən  axımla  birlikdə  həll  olmuş  asılı  maddələr  və  yu­
varlanan materiallar gətirir.  Təbii sular həmişə mürəkkəb maye 
olub,  tərkibində  çoxlu  kimyəvi  maddələr  olur.  Təbii  çay  suları 
şəraitindən asılı  olaraq, onlarda  həll olan maddələrin qatdığı  1 
q/l-dən çox olunmur, çox istifadəçilər üçün kifayət qədər yararlı 
keyfiyyətdə olub təmizlənməsi tələb olunmur.
İnsan  fəalliyyəti  çayları  yüksək  çirklənmə  səviyyəsinə 
çatdıraraq (100 BQH) çirkab axınına çevirir.
Təbii  suların  əsas  çirklənmə  mənbələri  qara  və  əlvan 
metallurgiya müəssisələri, kimya, neft, qaz, daş kömür, sellüloz 
-   kağız  sənayeləri,  kənd  təsərrüfatı  və  kommunal  -   məişət 
müəssisələri olur.
109

---