Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci IL tarixli 746

Araz  çayında  yaranan  gərgin  ekoloji  vəziyyət  Kür çayın­
dan  daha  təhlükəlidir.  Oxçu  çayı  Arazı  hədsiz  dərəcədə  çirk- 
ləndirir,  ayrı-ayn  vaxtlarda  suyun  tərkibində  misin  miqdarı 
BQH-dən  25-50  dəfə,  fenolların  miqdarı  isə  mütəmadi  olaraq 
normadan 6-15  dəfə artıq olmuşdur. Alüminium,  sink, manqan, 
titan və bismut kimi  çirkləndirici elementlərə Oxçu çayda daim 
rast gəlinir.
Arazın  qolları  Gilan,  Naxçıvan  və  Paraqa 
çaylarının 
sularında misin  və  fenolların  yüksək  qatılığı  müşahidə olunur. 
Odur  ki,  Araz  çayının  suyu  bütün  məntəqələrdə  (Xudafərin, 
Culfa,  Saatlı)  çirklənmiş  və  çirkli  kimi  qiymətləndirilərək 
sularda  misin  və  fenolların  miqdarı  mütəmadi  olaraq  10-22  və 
4-14  BQH  səviyyəsində  qeydə  alınır.  Manqanın  qatılığı  2-4 
dəfə normadan artıq müşahidə olunur.  Culfa və  Saatlı məntəqə­
lərində neft məhsullarının miqdarı 0,11  və 0,21  mq/1, yəni  nor­
madan  2-4  dəfə  artıqdır.  Son  dərəcə  çirklənməyə  -  zəhərlən­
məyə  məruz  qalan  bu  çayda  heç  bir  canlı  yaşamır.  Onun  su­
yundan suvarmada istifadə edildiyindən torpaq da zəhərlənmiş­
dir.  Oxçuçay  qarışandan  sonra Arazın  zəhərlənməsi  Beyləqan 
-  Sabirabada qədər təsirini itirmir. Orta illik su balansı Arazdan 
20  dəfə  az  olan  Oxçuçay  Araza  qarışandan  sonra,  Araz  su­
yunda mikroflora 65-80%  azalır.
Antropogen  amillərin  təsirinin  güclənməsi  ilə  əlaqədar 
olaraq  Kür və  Araz çayları  və  onların  qollarının  suyunun  kim­
yəvi  tərkibində  xeyli  dəyişikliklər  baş  vermişdir.  Son  40  ildə 
Salyan şəhəri  yanında Kür çayı  suyunun minerallığı  3  dəfədən 
çox artaraq  1020 mq/1 olmuşdur. Bu dövr  ərzində Araz çayının 
Saatlı  məntəqəsində  suyun  minerallığı  400  mq/1  -dən  1300 
mq/1 -ə qədər artmışdır.
Əvvəllər  çayların  suyu  hidrokarbonat  sinfinə  və  kalsium 
qrupuna  mənsub  olduğu  halda,  hazırda  sulfatlı  -natriumludur. 
Suyun  kimyəvi  tərkibinin  və  keyfiyyətinin  dəyişməsinin  əsas 
səbəbi  Kür-Araz  ovalığında  suvarılan  sahələrdən  qayıdan  su-
118
larin və kollektor drenaj  sularının Kür çayına və onun qollarına 
daxil olmasıdır.
Son zamanlar Kür-Araz hövzələri ilə əlaqədar olmayan və 
birbaşa  Xəzər  dənizinə tökülən  çaylarda da (  Böyük  Qafqazın 
şimal-şərq hissəsi  və Lənkəran təbii  vilayəti  çayları) çirklənmə 
müşahidə olunur.
Quba  -Xaçmaz  bölgəsində  yerləşən  Qusarçay,  Qudyal- 
çay,  Vəlvələçay,  Qaraçay,  Ataçay,  Gilgilçay ,  Lənkəran bölgə­
sində yerləşən Lənkərançay, Viləşçay və b. çaylar yaşayış mən­
təqələri  və  aqrar  —
sənaye  təsərrüfatları  tərəfindən  aramsız 
çirklənməyə məruz qalır.
Hal-hazırda  Kür  və  Araz  çayları,  ətraf kəndlərində  ya­
şayan  əhalinin  içməli  su  kimi  istifadə  etməsi  üçün təmizləyici 
qurğular tikilir və gələcəkdə də bu iş davam etdiriləcəkdir.
Xəzər  dənizinin  ekoloji  problemləri  və  onları  yaradan 
səbəblər  onu  əhatə  edən  ölkələr  üçün  əsas  problemlərdən 
biridir.
Xəzər dənizi  Yer kürəsinin ən böyük gölü  olub,  ətrafında 
beş  dövlət  yerləşmişdir.  Bu  ölkələrin  sahil  xəttinin  uzunluğu 
aşağıdakı kimidir:
Azərbaycan  Respublikası  -   825  km,  Qazaxıstan  Respub­
likası  -   2320  km,  Türkmənistan  Rüspublikası  -   1200  km, 
Rusiya -  695 km,  İran İslam Respublikası -  900 km.
Xəzərin  səviyyəsi  -   Dünya  okeanı  səviyyəsindən  -   27,3 
m.  aşağıdır, sahəsi -  392,6 min kv. km-dir.
Xəzər dənizinə  130-dan  çox  çay axır,  bunlardan doqquzu 
delta  xarakterli  olub,  aşağıdakı  çaylardır:  Volqa,  Ural,  Terek, 
Sulak,  Samur, Kür,  Səfıyurd, Xaraz, Görənrud. Xəzərdə müxtə­
lif böyüklükdə  5 0-yə  qədər  ada  vardır  və  bu  adaların  ümumi 
sahəsi -  350 km3 -ə bərabərdir.
Xəzər  dənizinin  ekoloji  vəziyyətinin  dəyişməsində  əsas 
dənizin  səviyyəsinin  tərəddüdü:  qalxıb-enməsi  və  çirklənməsi 
olmuşdur.
119

---

Xəzərin  çirklənməsində  başlıca  yeri  neft  və  neft  məh­
sulları, sonrakı yeri isə kimyəvi çirklənmə təşkil edir.
1978-ci  ildən  başlayaraq  Xəzər  dənizinin  səviyyəsi 
qalxmağa başlamışdır və  1995-ci  ildə  onun orta illik  qiyməti -
29,2  -metrə  çatmışdır.  Bu  müddət  ərzində  qalxma  intensivliyi 
ildə  14 sm olmuşdur. Ayrı-ayn illərdə bu rəqəm hətta 30  sm-də 
olmuşdur.  1996-cı ildən səviyyə yenidən qalxmağa başlamışdır 
və 2001-ci ildə dənizin okean səviyyəsindən hündürlüyü -  27,3 
m-ə  çatmışdır.
Xəzər  dənizində  səviyyə  mövsümdəki  yağıntılardan  və 
buxarlanmadan  asılı  olaraq  da  dəyişir  ki,  buna  mövsümi  də­
yişmə  deyilir.  Qabarma  çəkilmədən  səviyyə  dəyişməsi  çox 
kiçik  olub,  səviyyənin  şimaldan  cənuba  artımı  2-6  sm  təşkil 
edir.
Xəzərin səviyyəsinin dəyişilməsinin araşdırılmasının əsas 
səbəbi  kompleks  amillərin  -  geoloji,  hidroiqlim,  antropogen, 
kosmik olması göstərilir.
Xəzərin səviyyəsinin dəyişməsində geoloji amilin rolunun 
10-15%  olduğunu  göstərsək  -  bu  nəticənin  eksperimental  mü­
şahidələrinə  böyük  ehtiyac  vardır.  Burada akademik N.A.Şilo- 
nun belə bir fərziyyəsinə maraq böyük əhəmiyyət kəsb  edir.  O, 
Xəzərin  səviyyəsinin  enib-qalxmasını  Xəzərin  dib  hissəsinin- 
yer  qabığının  hərəkəti  ilə  əlaqələndirir.  Akademik  Şilona  görə 
Xəzərin  dibi  məsaməli,  yumşaq  torpaq  süxurlarından  ibarət 
olub.  Qafqaz  dağları  silsiləsindən  və  Rusiya  düzənliklərindən 
axan yeraltı sularla qidalanır.
Zaman-zaman  yer  qabığının  qeyri-tektonik  hərəkəti  za­
manı  dib  çöküntülərinin  gah  sıxılması,  gah  da  genişlənməsinə 
səbəb olur.  Sıxılma zamanı bu sular dənizə, genişlənmə zamanı 
isə  dənizdən  su  götürülür.  Sıxılma  zamanı  dənizin  səviyyəsi 
qalxır,  genişlənmədə  isə  səviyyə  enir.  Akademik  N.A.Şilonun 
bu fərziyyəsi neftçilər üçün də müəyyən maraq kəsb edərək də­
nizdə  fəaliyyət  göstərən  neft  quyularının  məhsuldarlığına  təsi­
rini öyrənməyə  imkan verir, belə ki,  layların sıxılması  zamanı
120
quyularm  məhsuldarlığı  artacaq,  layların  genişlənməsi  zamanı 
məhsuldarlığı aşağı düşəcəkdir.
Bütün  hallarda  Xəzər  dənizinin  səviyyəsinin  qalxması 
ətrafında  yaşayan  insanlar  üçün  böyük  sosial-iqtisadi  fəlakət­
lərlə  nəticələnir.  Bu  hadisə  ətrafdakı  elektrik-veriliş  xətlərini 
uçurdur, əkin və torpaq sahələrini  su  basır, ətrafda dəniz yolla­
rım sıradan çıxarır.
Antropogen  amillərə  çay  sularının  suvarmada  istifadə 
olunması  və  çayların  hövzələrində  su  elektrik  stansiyalarının 
tikilməsi  ilə əlaqədar böyük su anbarlarının yaradılması da aid 
edilir.
Xəzər dənizinin su balansının əsas çıxar hissəsi su səthin­
dən  buxarlanma hesab olunur, dəniz  səthindən il ərzində  1  m-ə 
qədər  su  buxarlanır,  bu Xəzərin il  ərzində  375  km  su itirməsi 
deməkdir.
Xəzər dənizinin  ekoloji  vəziyyətinə  təsir edən  əsas  amil­
lərdən  biri  onun  neft  məhsulları  ilə  çirklənməsidir.  Xəzərin 
neftlə  çirklənməsi  problemi  özünün  qədimliyi,  fauna-floraya, 
suyun  fiziki-kimyəvi  xassələrinə,  dəniz  dibi  çöküntülərə, 
çoxtərəfli təsirinə görə başlıca yer tutur.
Hazırda demək olar ki,  Xəzərin bütün akvatoriyası və ora 
axan  bütün  çaylar  neftlə  çirklənməyə  məruz  qalmışdır.  1950- 
1960-cı  illərdə  neftlə  çirklənmə  yalnız  dəniz  neft  yataqları  və 
neft  emalı  müəssisələrin  çirkab  sular  tökülən  bu  zonaya  xas 
idisə,  1980-ci  illərdə  belə çirklənmə dənizin hər yerində  yayıl­
mışdır.
Məlum  mənbələrə  əsaslanan  hesablamalara  görə  Xəzər- 
xvalın  epoxasının neft kəşfindən  bəri  dənizə 2,5  mln.  ton  xam 
neft  axmışdır.  Yalnız  1969-cu  ildə  neft  daşıyan  tankerlərin 
ballastik  suyu ilə dənizə 47  min ton,  gəmilərin  suyundan  isə  7 
min  ton  neft  axıdılıb.  Dənizdə  olduqca  çoxlu  qəza  hadisələri 
baş  verir,  onlardan  ikisini  göstərək:  60-cı  illərdə  Xəzərin  Orta 
və  Cənub şelfindən  qəza nəticəsində  dənizə 4  min  ton,  aylarla 
mənbədən  sönməyən  yanğın  fəaliyyətdə  olan  qrifonlardan  20
121

---