Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci IL tarixli 746

məsi  üçün  lokal  təmizləyici  qurğuların quraşdırılmasım  həyata 
keçirmək (2007-2009).
7. 
Sumqayıt  şəhərində  və  ona  yaxın  olan  yaşayış  mən­
təqələrində  tullantı  suların  atılmasının  qarşısının  alınması,  ka­
nalizasiya sisteminin  yaradılması  və yenidən  qurulması  (2007- 
2010
).
Beləliklə  Azərbaycan  Respublikası  indi  və  gələcəkdə  də 
Xəzər dənizinin çirklənməsinin qarşısının alınması üçün dünya­
nın müasir texnologiyalannı tətbiq etməklə həyata keçirəcəkdir.
Suyun  keyfiyyət  göstəricilərinin  normalaşdınlması  iki 
kateqoriya üzrə su mənbələri üçün aparılır:
1.  içməli su və mədəni məişət sulan;
2.  balıq təsərrüfatı hövzələrinin suları.
Birinci kateqoriyaya aid olan axar su hövzələrində istifadə 
olunan obyektdən  1  km məsafədə, axmayan su hövzələrində isə 
istifadə  edilən,  obyektdən  1  km  radiusda  suyun  keyfiyyəti  və 
tərkibini  təyin  etmək  üçün  nümunələr  götürülərək  kimyəvi 
analiz  edilir.  Bu  halda  suyun  keyfiyyəti  və  tərkibi  normalara 
uyğun gəlməlidir.
İkinci kateqoriyaya aid olan  balıq təsərrüfatının su hövzə­
lərində  onun  normaları  çirkab  suların  hövzəyə  töküldüyü  yer 
üçün  və  ya  ondan  500  m-dən  uzaq  olmayan  yer  üçün  qəbul 
edilir.
Suyun  aşağıdakı  parametrlərinin  norma qiymətləri  müəy­
yən edilir:  1) üzən və asılı qalmış qarışıqların miqdarı;  2) orqa- 
noleptik  xassələr;  (iy,  dad,  rəng,  şəffaflığı  və  suyun  tempera­
turu);  3)  hidrogen  ionların  (pH)  sayı;  4)  mineral  qarışıqların 
tərkibi və qatılığı;  5) suda həll olmuş oksigenin miqdarı;  suyun 
oksigenə  olan  bioloji  tələbatı;  6)  zəhərli  və  zərərli  maddələrin 
və  bakteriyaların  tərkibi  və  buraxıla  bilinən  qatılıq  həddi 
(BQH).
Mədəni-məişət  və  içməli  su  hövzələrində  zərərli  mad­
dələrin  limit  göstəriciləri  aşağıdakı  kimi  normallaşdırılır: 
ümumi sanitar normaları və orqanoleptik normalar.
126
Su hövzələrinin sanitar vəziyyətinin normalara uyğunluğu 
aşağıdakı kimi təyin olunur:
3(5)
£ с ,/ге я ,<  ı
/=1
Burada:  Cm  -   hövzənin  hesbalama  aparılan  yerində  zərəliyin 
limit  göstəricisində,  i  -   maddəsinin qatılığı,  BQHt  -   i  maddə­
sinin buraxıla bilinən qatılıq həddi.
Birinci  kateqoriya  hövzələr  üçün  üç,  ikinci  kateqoriya 
hövzələr üçün isə beş (5) qeyri-bərabərlik şərtlərinin ödənilməsi 
yoxlanılmalıdır.
Birinci kateqoriya üzrə hövzələr üçün 400-dən çox,  ikinci 
kateqoriya  su  hövzələri  üçün  100-maddənin  buraxıla  bilinən 
qatılıq  hədləri  müəyyən  edilmişdir.  Aşağıdakı  cədvəldə  birinci 
və ikinci kateqoriya su hövzələri üçün bəzi maddələrin buraxıla 
bilinən qatılıq hədləri göstərilmişdir.
Cədvəl  12
Maddələr
Birinci  kateqoriya hövzələr.
İkinci 
kateqoriya 
üzrə 
hövzələr
Zərərliliyin  limit 
göztəricisi  (ZLG)
BQH
q/m3
Zərərliliyin  limit 
göztəricisi (ZLG)
BQH
q/m3
Benzol
Toksikoloji_0,5_Fenol_Orqanoleptik_0,001_Toksikoloji_0,001'>Sanitar-toksikoloji
0,5
Toksikoloji
0,5
Fenol
Orqanoleptik
0,001
Toksikoloji
0,001
Benzin,neft
Orqanoleptik
0,1
Balıq təsərrüfatı 
norması
0,05
Kadium
Sanitar-toksikoloji
0,01
Toksikoloji
0,005
Sianidlər
Sanitar-toksikoloji
0,1
Toksikoloji
0,05
Mis
Orqanoleptik
1,0
Toksikoloji
0,01
Sink
Ümumi-sanitar
1,0
Toksikoloji
0,01
Xrom
Orqanoleptik
0,1
-
-
DDT
Sanitar-toksikoloji
0,1
Toksikoloji
-
Xlorofos
Orqanoleptik
0,05
Toksikoloji
-
Məlum  olduğu  kimi,  dünya  miqyasında  su  hövzələri 
şiddətli  çirklənir.  Müasir  şəraitdə  sənayenin,  kənd  təsərrüfatı­
nın, nəqliyyatın sürətlə inkişafı,  şəhərlərin böyüməsi  və artması
127

---

su  hövzələrinin  çirkab  sularla  çirklənməsini  daim  artırır.  Bir­
ləşmiş  Millətlər  təşkilatının  məlumatına  əsasən  təmiz  su  və 
elementar  gigiyenanın  olmaması  səbəbindən  Asiya,  Afrika  və 
Latın  Amerikası  ölkələrində  milyonlarla  insan  mədə-bağırsaq 
xəstəliyinə tutulur və hər il 
1 0  milyondan çox adam ölür.
Təbii  su  ehtiyatlarının  təmiz  saxlanması  və  istifadədən 
çıxmaması  məqsədilə  sənaye  və  kommunal  çirkab  sulan  tə­
mizlənməli,  dövri  su təchizatı inkişaf etdirilməli, az sulu,  susuz 
və  tullantısız  istehsalat  texnologiyası  tətbiq  olunmalı,  kənd 
təsərrüfatında  gübrələrdən  pestisidlərdən  səmərəli  istifadə 
etməli,  atmosfer  havasını  çirklənmədən  mühafizə  etməli  və  s. 
ciddi tədbirlər görülməlidir.
Ümumi  halda  çirkab  suların  təmizlənmə  üsullanm  re- 
generativ və destruktiv qruplara ayırmaq olar. Regenerativ qrup 
təmizlənmə  üsulları  ilə  sudakı  çirkləndirici  maddələr  çıxarılır 
və  istifadə  edilir.Bu  üsullarla  suyu  çox  vaxt  lazımı  dərəcəyə 
qədər  təmizləmək  olmur.  Buna  görə  də  çirkab  sulan  rege­
nerativ üsullarla təmizlədikdən sonra su hövzələrindən öncə bir 
daha  destruktiv  üsullarla  təmizlənir.  Destruktiv  qrup  üsulları 
vasitəsilə  çirkab  suyun  tərkibindəki  çirkləndirici  maddələr 
müxtəlif  üsullarla  parçalanır  və  su  hövzələri  üçün  təhlükəsiz 
vəziyyətə salınır.
Çirkab  sular  termiki,  mexaniki,  fiziki-kimyəvi  ,  bioloji 
üsullarla təmizlənir.  Çirkab  sulann bakterial  çirklənməsi  zərər­
sizləşdirmə  -  dezinfeksiya  ilə  yox  edilir.  Su  hövzələrinin  çirk­
lənməsinin qarşısını  almaq üçün həyata keçirilən çirkab sulann 
təmizlənməsini aşağıdakı kimi təsnifatlaşdırmaq olar:
Aşağıdakı  sxemdə  çirkab  sulann  təmizlənməsinin  üsul­
ları göstərilmişdir.
Mexaniki  təmizlənmə üsulunda sudakı  əriməmiş vəziyyətdə 
olan mexaniki qarışıqlar xaric edilir. Bu qarışıqların xaric  edil­
məsi  süzdürülmə,  duruldulma,  sızdırılma  yolları  və  hidroksik- 
lonlar vasitəsilə həyata keçirilir.
128
Sxem 2.Su hövzələrinnin tullantı çirkab sularından 
mühafizəsi üsullarının  təsnifatı
Suyun süzdürülməsi vasitəsilə müxtəlif hərəkətli və  hərə­
kətsiz  torlardan  istifadə  olunur.  Torlardan tutulan mexaniki  qa-
129

---