Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci IL tarixli 746
Yüklə 112 Kb. Pdf görüntüsü
|
50% gil varsa gillicə torpaq, 50%-dən çox gilvarsa gilli torpaq adlanır. Torflu torpaqlarda əsas komponent humusun üzvi his səcikləridir. İri dənələrdən ibarət torpaqlarda iri məsaməiər az olur. Bu cür torpaqların məsaməliyi o qədər də böyük olmayıb torpağın ümumi həcminin 25-40%-ə qədərini təşkil edir. İri dənəvər torpaqlar suyu və havam yaxşı keçirir. Buna görə də belə torpaqlar quru olur, hava yaxşı işləyir. “Torpağın məsaməliyi - torpağın bütün məsamələrinin həc minin, torpağın həcminə olan faizlə nisbətidir”. İridənəvər torpaqların havanı yaxşı keçirmək xassəsi aerob mikroorqanizmilərin yaşaması və torpağın öz-özünü təmiz ləməsi üçün əlverişli şərait yaradır. Gilin su keçirmə qabiliyyəti qumdan təxminən 6000 dəfə az, rütubət tutumu qumdan 2.5-3 dəfə, torfdan isə 30-40 dəfə çox dur. Qumlu torpaqda su kapillyarla 30-40 sm-ə, gillicə tor paqlarda 40-60 sm-ə qalxırsa, gildə o 1-1.5 m-ə, torfda isə 4-6 m-ə qalxır. Xırdadənəvər torpaqlar suyu pis süzür, buna görə də bunların içərisində və üzərində çoxlu su qalır. Belə torpaqlar yaş və rütubətli olub tez soyuyur, asanlıqla bataqlıqlaşır, yağın tılardan sonra isə bunların səthi uzun müddət qurumur. Kapil- lyarlıq sayəsində belə torpaqlarda torpaqaltı suların səviyyəsi həmişə səthə yaxın olur, aerasiya pis olduğu üçün belə torpaq lar öz-özünü təmizləyə bilmir və meyit bacdırmaq üçün ya ramır. Torpağın istilikkeçirmə qabliyyəti yüksək olmadığına görə torpağın üst qatından aşağı qatlara getdikcə torpağın tempera turu tez düşür, lm-dən dərində sutkalıq temperaturda fərq olmur. Səthdəki temperatur fərqləri yerin səthindən 2 m dərinə ancaq 2 aydan sonra gəlib çatır, məsələn, iyul ayındakı isti 2 m dərinliyə ancaq sentyabrda gəlib çatır. Ərazidən asılı olmayaraq 12-20 m dərinlikdə quruntun temperaturu bütün il boyu 146 eyni olur. Bundan aşağıya getdikcə hər 35 m-də temperatur 1° C qalxır. Buna görə də şaxtalarda və filiz mədənlərində artıq 500-600 m dərinlikdə havanın və divarların temperaturu 40- 45°C-yə çata bilər ki, bu da iş şəraitinə təsir edir və işləməyi çə tinləşdirir. Ayrı-ayrı yerlərin geoloji tarixindəki və torpaq əmələgəlmə prosesindəki xüsusiyyətlər torpaqların kimyəvi tərkibinin müxtəlif olmasına, yəni torpaqda təsadüf edilən kalsiumun (Ca), natriumun (Na), kükürdün (S) və xüsusən mikroele- mentlərdən: yodun (J), misin (Cu), kobaltın (Со), flüorun (F), molibdenin (Mo), manqa-nın (Mu), sinkin (Zu), borun (B), stronsiumun (Sr), selenin (Se) və s. həddindən çox və ya az ol masına səbəb olmuşdur. Torpaqda və ya suda kimyəvi ele mentlərin çatışmadığı və ya həddindən çox olduğu yerlərə (areallara) anomal geokimyəvi əyalətlər deyilir. Torpaqlarda bu və ya digər kimyəvi elementlər çatışmadıqda və ya həddindən artıq olduqda bitkilər bunları ya kifayət qədər almır, ya da həddindən çox alır. Deməli bunlar bitkilər və iç məli su ilə birlikdə heyvan orqanizmlərinə ya kifayət qədər keç mir, ya da həddindən çox keçir. Bunun nəticəsində anomal geo kimyəvi əyalətlərin ərazisində yaşayan orqanizmilərdə - bit kilərdə, heyvanlarda və insanlarda maddələr mübadiləsi poz ğunluqları, funksional və morfoloji dəyişikliklər və xəstəliklər baş verir. Maddələr mübadiləsi pozğunluğunun "xarakteri həmin arealda hansı mikroelementin çatışmamasından və ya artıq olmasından asılıdır. Lakin ərazinin geokimyəvi şəraitindən asılı olaraq bütün pozğunluqları geokimyəvi endemiyalar anlayışı altında birləşdirirlər. Ərazinin kimyəvi şəraiti ilə əhalinin sağlamlığı arasında nə kimi əlaqə olmasını aydınlaşdırmaq daha mürəkkəb məsələdir, çünki burada ictimai şəraitin də rolu vardır. Kənd əhalisinə əra zinin geokimyəvi şəraitinin təsiri daha çox olur (yerli əhali həmin yerdə yetişdirilən məhsullardan istifadə edirsə). 147 Əhalinin sağlamlığının ərazinin geokimyəvi şəraiti ilə əla qədar olması hələ XIX əsrin əwəllində aşkar edilmişdi: belə ki o vaxt müəyyən edilmişdi ki, endemik ur xəstəliyinin (dağlarda isə endemik urun və ağıl zəifliyinin) səbəbi torpağın və həmin yerdə istehsal edilən yeyinti məhsullarının tərkibində yodun ça- tışmamasıdır. Dağ süxurlarında və suda flüoz çoxluğu ilə əlaqə dar olaraq baş vermiş flüoz endemiyalan müşahidə edilmişdir. Bütün geokimyəvi endemiyalann aşkara çıxarılması, öyrə nilməsi və ləğv edilməsi ekologiya elmi qarşısında duran aktual məsələdir. Məlumdur ki, bütün təbii ünsürlər, o cümlədən torpaq öz- özünü təmizləmə qabiliyyətinə malikdir. Ümumiyyətlə, torpaq müxtəlif mənbələrdən, eləcə də ölmüş bitki və heyvan qalıqları ilə, habelə bunların həyat fəaliyyəti məhsulları ilə çirklənir, yaşayış yerlərində natəmizlik və tullantılar ilə də çirkləndirilir. Torpağın öz-özünü təmizləməsi mürəkkəb və çox uzun müddət davam edən bioloji proses olub, bu prosesdə üzvi mad dələr suya, karbon qazına, mineral duzlara və humusa çevrilir, protogen törədicilər isə ölür. Torpağın öz-özünü təmizləmə pro sesi aşağıdakı qaydada gedir: torpaq çirkləndikdə tullantıların maye hissəsi süzülür, onda asılı halda olan üzvi hissəciklər, mikroorqanizmlər və bağırsaq qurdlarının yumurtaları isə mə- samələrdə qalır. Böyük udma qabiliyyətinə malik olan torpaq dənələri süzülən mayedən həll olmuş üzvi kolloid maddələri və üfunətli qazları udur. Torpağın üzvi maddələrinin tutulub sax ladığı üst qatlarda külli miqdarda müxtəlif mikroblar, göbə ləklər, yosunlar, ibtidailər, qurdlar,həşərat sürfələri yaşayır ki, bunlar da torpağın öz-özünü təmizləməsində iştirak edirlər. Torpaqda üzvi maddələrin minerallaşması həm aerob, həm də anaerob şəraitdə gedir. Anaerob şəraitdə üzvi maddələr çürü dükdə və qıcqırdıqda üfunətli qazlar çıxır ki, bunlar da havaya uçub onu çirkləndirir. Buna görə də tullantıları zərərsizləşdir dikdə elə şərait yaratmaq lazımdır ki, torpaqda aerob mineral- laşma prosesləri üstünlük təşkil etsin, yəni çirklənmiş torpağa 148 kifayət qədər oksigen gəlməli və ona çoxlu tullantı tökülmə məlidir. Torpağın öz-özünü təmizləməsi sayəsində üzvi mad dələr qeyri-üzvi birləşmələrin elə formalarına çevrilir ki, bu şəkildə onlar bitkilər üçün qida materialı olur və beləliklə bir daha təbiətdəki maddələr dövranına daxil olurlar. Hazırda tullantıların və təsərrüfatdan çıxan çirkli sulann torpaq vasitəsilə zərərsizləşdirilməsi ən yaxşı metod hesab olunur və praktikada geniş tədbiq edilir. Bu işdə təkcə torpağın təbii yolla öz-özünü təmizlənməsindən istifadə edilmir. İnsanlar bu prosesləri idarə etməyi öyrənmiş və hətta bunları süni qurğularda , məsələn,biosüzgəclərdə və çirkli suları təmizləmək üçün olan başqa qurğularda yaradırlar. Yaşayış yerlərində insanın yaşayıb işləməsi prosesində daim müxtəlif tullantılar, natəmizlik, çirkab, mətbəx tullantıları, evlərin və küçələrin zibili, məişətin, hamam və camaşırxanala- rm, sənayenin çirkli suları, inşaat zibili, istehsalın müxtəlif bərk tullantıları, iri şəhərlərin əlvan və qara metal, kimya və neft-kimya, maşınqayırma, sənaye müəssələri, istilik-elektrik stansiyalarının əhatə etdikləri torpaq sahələri ağır metallarla, neft məhsulları, kükürd və digər maddələrlə ciddi çirkləndirilir. Quruda qazılan və istismar olunan neft quyuları torpağı çirk- ləndirən əsas mənbələrdən biridir. Quyuların qazılması zamanı hər bir buruq orta hesabla sutka ərzində 120-150 m 3 su işlədir. Adətən quyu ətrafında kifayət həcmdə gil, yağlayıcı maddələr, kimyəvi reagentlər, qazılmış süxurlar, duzlar və s. ilə çirklən miş su yığnağına rast gəlmək olur. Bu sular tullantı suları ad landırılır. Laborotoriya tədqiqatları ilə müəyyən edilmişdir ki, tullantı sularının fiziki-kimyəvi tərkibi əsasən onunla qarışmış qazma məhlulunun və kimyəvi reagentlərin miqdarından ası lıdır. Müəyyən edilmişdir ki, qazma tullantı sularında mexaniki qarışığın miqdarı 100-4618 mq/1, üzvi maddələrin miqdarı 53- 3052 mq/1 və neft məhsullarının miqdarı isə 8,8-210 mq/1 həddində dəyişir. 149 Yüklə 112 Kb. Dostları ilə paylaş:
|