Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci IL tarixli 746
Yüklə 112 Kb. Pdf görüntüsü
|
yuxan mantiyaya qədər olan hündürlüyü təqribən 75-80 кт-э qədərdir. Yer qabığında yuxarıdan aşağı üç qat ayrılır: çökmə, qranit və bazalt qatları. Yu-xarı qatda gillər, gil şistləri, qumlaçalar, karbonatlı və vulkanik süxurlar üstünlük təşkil edir. Çökmə qatının qalınlığı çökəkliklərdə 20-25 km, kristallik şistlərdə (qal-xanlarda) isə praktiki olaraq sıfıra qədər ola bilər. Yer qa bığının orta qatı öz xassələrinə görə qranitə yaxındır (qranitlər, qneyslər, qranodiozitlər, dioritlər, kris-tallik şistlər, amfibio- litlər). Bu qat okeanlarda olmur, kontinentlərdə isə onun qalın lığı bir neçə on kilometrlərə çatır. Bazalt qatı kristallik süxur lardan təşkil olunub qranit qatından sıx (bərk) olur. Okeanın al tında onun qalınlığı 2-7 km, kontinentlərin altında isə 15-40 km-ə çatır. Yer qabığının quruluşu olduqca müxtəlifdir, lakin əsas iki qabıq tipi ayrılır: kontinental və okean. Kontinental qabığın tipik kəsiyində yuxarıda orta qalınlığı 3 km,sıxlığı 2.5q sm 3 olan çökmə süxurlar yerləşir. Daha dərində orta dərinliyi 17 km, sıxlığı 2 .6 -2 .8 q sm3 olan qranit metamorfık qatı yerləşir, onun altında isə orta dərinliyi 15 km və sıxlığı 2.9-3.3q sm 3 olan bazalt qatı yerləşir. Okean qabığının tipik kəsiyində yum şaq çöküntülərin orta qalınlığı 0.7 km təşkil edir, bu qat bi lavasitə bazaltın üstündə yerləşir. Yer qabığı və ona birləşən yuxarı mantiyanın bir hissəsi litosferi əmələ gətirir. Zəlzələlərin əksəriyyəti litosferdə, əsasən yuxarı 30 km-də yerləşir. Litosferin ən üst qatlan digər geosferlərlə birlikdə və qar şılıqlı əlaqədə olur. Belə qarşılıqlı təsir nəticəsində litosferin üst qatında suyun havanın və canlılann birgə məhsulu olan aşınma qabığı yaranır. Aşınma qabığının qalınlığı və quruluşu bü tövlükdə coğrafi zonalıq qanununa tabedir. Litosferin üst horizontları adətən bilavasitə atmosfer və hidrosferlə əlaqədə olur.Quruda litosfer torpaqla (pedosfer), bitki ilə (biosfer) və ya soyuq şəraitdə buz və qarla (kriosfer) 142 örtülü olur. Yalnız səhrada biosfer bilavasitə (aşınma qabığı ilə) atmosferlə əlaqədə olur. Eyni zamanda torpaq və aşınma qabığı ilə atmosfer və litosfer arasında aktiv qaz mübadiləsi gedir. Li tosfer və təbii sular arasında qarşılıqlı əlaqə daha yüksək də rəcədə gedir, belə ki, yeraltı sular həm hidrosferin, həm də li tosferin bir hissəsidir. Litosferin ən üst horizontları digər sferlərlə aktiv surətdə qarşılıqlı əlaqədə olur. Bu qarşılıqlı əlaqə yer səthində maksi mum intensivliyə çatır. Ondan yuxan və aşağıda isə azalır. Bu əlaqə insanın rolu artdıqca daha da güclənir. Bəşəriyyət yer qabığı ilə min il qabaq əlaqəyə girmişdir. Bütün dünyada lito sferin üst qatından il ərzində 1 0 0 0 mlrd, tondan çox mineral xammal çıxarılır və emal olunur. Ağır sənayenin 90%-ə qə- dərini təmin edən 400 növə yaxın faydalı qazıntılar çıxarılır. Litosferdən çıxanlan materiallann 98%-ə qədəri yararsız olub atılır, yalnız 2%-ə qədəri işlədilir. Beləliklə, litosferin üst qatında materilların həddindən çox antropogen qarışdırılması aparılır. Bu isə həm bütövlükdə ekosferə, həm də onun ayrı-ayn hissələrinə güclü dərəcədə toxunur.Faydalı qazıntıların çıxa rılması Yer qabığının geokimyəvi tərkibini dəyişdirir. İnsanın təsərrüfat fəaliyyəti təbii relyefəmələgəlmə və digər geokimyəvi proseslərin gedişini kökündən dəyişdirir, bu isə ne qativ nəticələrə gətirib çıxarır. Antropogen geoloji proseslər ilbəil getdikcə güclənir və bütün bəşəriyyət üçün təhlükə ya radır. Yunan sözü olan torpaq (pedon) 1) torpaq, onun altında torpaq əmələgətirən süxur və aşınma qatı (canlı orqanizmlərin yaşayış mühiti hesab olunan qat). Yerin torpaq əmələgəlmə prosesi gedən qatı; 2) litosfer, hidrosfer və Yerin canlı qabı ğının bir-birilə əlaqəli olan zonası; 3) Yerin torpaq örtüyü yəni torpağın 1 -7 metr dərinliyə qədər olan münbit hissəsidir. Yer qabığının yuxarıdakı yumşaq və münbit qatına torpaq deyilir. Torpaq bioloji, fiziki və kimyəvi amillərin təsiri ilə dağ süxurlarından əmələ gəlmişdir, o mineral və üzvi hissəcik 143 lərdən, külli miqdarda mikroorqanizmlərdən ibarət mürəkkəb bir kompleksdir. Torpağın mineral komponentləri ana dağ sü xurlarının xırda hissəciklərindən ibarətdir. Onun üzvi hissəsi isə bitki və heyvan orqanizmiləri və bunların müxtəlif çürümə mər hələsində olan qalıqlarıdır. Bunlardan davamlı humin maddələri böyük rol oynayır. Torpağın əmələ gəlməsində və onun öz- özünü təmizləməsində, yəni çürümə prosesində və üzvi mad dələrin çevrilməsində mikroorqanizmlər mühüm rol oynayır. Mikroorqanizmlər tərəfindən üzvi maddələrin çürüməsi sayə sində təbiətdə baş verən maddələr dövranında və onların çev rilməsində torpaq çox mühüm rol oynayır. Torpaq və onun altındakı süxurlar xarici mühitin əsas ele mentlərindən biri olmaq etibarilə insanların sağlamlığına və on ların yaşayışının davamlı vəziyyətinə çox böyük təsir göstərir. Ərazinin bitki aləmi, bitki mənşəli və heyvan mənşəli yeyinti məhsullarının kimyəvi tərkibi torpağın tipindən və onun kim yəvi tərkibindən asılıdır. Torpaqda və ya torpaq qatlarında bu və ya digər kimyəvi elementlər çatışmadıqda, yaxud həddin dən artıq olduqda bunlar yeyinti məhsullarında və ya suda ya çatışmır, ya da həddindən artıq olur ki, bu da mühit dəyişmə sinə səbəb olur. Bəzi ərazilərdə torpağın və dağ süxurlarının radioaktivliyi yüksək olduqda, məsələn, uran filizi yataqlarında, həmin yerin havasında, içməli suda və bitkilərdə də radioaktivlik yüksək ola bilər, bunun nəticəsində də ionlaşdırıcı şüalar üçün təbii zəmin yaranmış olur. Sənaye müəssisələrinin ətrafında torpaq zərərli sənaye tullantıları ilə, yaxud kənd təsərrüfatı bitkilərinin ziyanvericiləri ilə mübarizədə tətbiq edilən zəhərli kimyəvi maddələrlə çox çirklənibsə, bu, bitki mənşəli yeyinti məhsullarının orqano- leptik xassələrinə pis təsir edə bilər, yaxud toksiki maddələr çox toplandığına görə sağlamlıq üçün zərərli olub, istifadəyə yaramır. 144 Atmosferə atılmış radioaktiv aerozollarm yer səthinə çökməsi çox təhlükəlidir.Belə halda radioaktiv maddələr “qida zənciri” ilə, yəni toxumalarında bəzi radioaktiv maddələri toplamış bitkiləri yedikdə, yaxud radioaktiv maddələrlə çirklənmiş yemi yeyən heyvanların əti və südü ilə insana keçə bilər. Yeraltı suların tərkibi torpağın və quruntun fıziki-kimyəvi xassələrindən asılıdır. Torpaq, iqlim əmələ gətirən amillərdən biridir .Torpağın is tilik rejimi yerə yaxın hava qatının istilik xassələrinə təsir edir. Torpaq bataqlıqlaşmış, yaxud yeraltı sularsəthə yaxın olduqda ərazinin mikroiqlimi sağlam olmur və ərazinin bitki örtüyü məhv olur. Müasir elm, texnika və biotexnologiya təbiətin dəyişilməsi prosesində təbii torpağa xas olan bəzi qüsurları kənar etməyə, torpaq əmələgəlmə prosesini istənilən istiqamətdə yönəltməyə, torpağa lazımi birləşmələr verməklə onun münbitliyini artır mağa, bitkilərin tərkibinə təsir etməyə, genafonun dəyişməyə, böyük əraziləri qurutmağa (bataqlıqları) səhra və yarımsəhraları suvarma norması ilə təmin etməyə imkan verir. Bu antropogen təsirlər nəticəsində təbii tarazlıq pozulur, yer səthində şaquli və üfüqi zonallıqda bitki, heyvanat aləminin növ tərkibi dəyişir və nəticədə mikroiqlim sahələri yaranır ki, bu da iqlim dəyişmələri ilə nəticələnir. Torpağın mühüm əhəmiyyəti olan əsas xassələri onun mexaniki tərkibindən asılıdır.Onun bu xassələrinə havakeçirmə, sukeçirmə və rütubət tutumu (torpağın öz məsamələrində su hissəciklərini saxlamaq qabliyyəti) aiddir. Torpaq hissəciklərdən və bunların arasındakı boşluqlardan ibarətdir. Ölçüsünə görə torpağın aşağıdakı hissəcikləri olur: qum-dənələrin diametri 0 . 2 mm-ə, gilli qum 0 .0 1-0 . 2 mm, gil 0.001-0.0lmm olur. Humusu təşkil edən üzvi kolloid hissəcik ləri bundan da kiçik olur. Torpaqda 90%-dən çox qum və 10%-dən az gil varsa, belə torpaq qumlu torpaq, 10-30% gil varsa qumluca torpaq, 30- 145 Yüklə 112 Kb. Dostları ilə paylaş:
|