Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci IL tarixli 746
Yüklə 112 Kb. Pdf görüntüsü
|
Ümumiyyətlə, ekologiya elminə müxtəlif alim və tədqi qatçılar məzmunca eyni, formaca müxtəlif anlamlar verirlər. Bəzən onu canlı orqanizmlər arasında və onlarm olduğu mühitlə qarşılıqlı əlaqə haqqında sintetik bioloji elm kimi başa düşənlər də tapılır. Digərləri isə tərifin «uzunmüddətli işlədilməsi» üçün ekologiyam ətraf mühitin biologiyası adlandırırlar. Tanınmış Rusiya ekoloqu A.S.Danilevski belə anlatma verir ki, ekologiya ekoloji sistemin strukturu və funksiyası haqqında elm sahəsidir. Bəzən də ekologiyanın sözlərinin hərfi tərcüməsinə əsaslanaraq onun yaşayış yeri, yaşayış məkanı haqda elm sahəsi olduğu qənaətinə gəlirlər. Ekologiya elmi bəzən də insanların ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqələri prosesində xalq təsərrüfatının müxtəlif sa hələrində, o cümlədən sənayedə, kənd təsərrüfatında, nəqliy yatda, təbiətin mühafizəsinin təşkilində yaranan qlobal problemləri proqnozlaşdırır və onların həlli yollarını öy rənir. Yerin mövcud olduğu 4,5 mlrd, il müddətində təbiət hadisələrinin təsirinin mövcudluğu ilə müqayisədə antropogen təsirlər əvvəllər az, axırıncı 40 min il ərzində isə son dərəcə art mışdır. Bu təsirlər elmi texniki tərəqqinin nailiyyətlərinin tət biqindən daha da qüvvətlənmişdir. Axırıncı 50 ildə isə demək olar ki, kuliminasiya həddinə çatmışdır. Bu əsasdan da, ekolo giyanı bəşər taleyinin açarı adlandırmaq olar. Müasir ekologiyanın quruluşunda bioekologiya, bəzək ekologiyası, insan ekologiyası, sosial ekologiya, tətbiqi ekologiya ekoloji məsələlərin öyrənilməsi baxımından xüsusi əhəmiyyət kəsb edirlər. Belə ki, bioekologiya bitki və hey vanların biomüxtəliflik tərkibini, adaptasiya imkanlarını, mühit, iqlim şəraitini, habelə onların şoranlığa, qələviyə da vamlılığım tədqiq edirsə, sosial ekologiya cəmiyyətin yaşa dığı coğrafi mühitini, sosial və mədəni əlaqəsini öyrənməklə insanların sosial varlığının ətraf mühitlə qarşılıqlı dialek- tikasını tədqiq etməklə məşğul olur. Sənaye ekologiyası isə 8 deyilənlərdən fərqli yanaşmalarla xarakterizə olunur ki, bu rada da onun ətraf mühitə təsirinə baxılır, eləcə də mənfi təsirlərin aradan qaldırılması yollan və tədbirləri araşdırılır. Bir sözlə, canlı təbiətin mühafizəsi, ondan səmərəli istifadə olunması, bioloji ehtiyatların təkrar istehsala qoşulmasına, genişləndirilməsinə həsr olunmuş ekologiya canlı aləmin mövcudluğu şəraitini, onları əhatə edən təbii mühitlə qarşı lıqlı əlaqə və münasibətlərini öyrənən, tədqiq edən müstəqil bir elm sahəsinə çevrilmişdir. Beləliklə ekologiya insanla təbiətin qarşılıqlı əlaqəsini tədqiq etməklə antropogen fəaliyyət nəticəsində onu əhatə edən təbii mühitdə baş verən gedişatı öyrənir. Qərb alimləri ekologiya elmi ilə ətraf mühit haqqında olan elmə bir-birindən fərqli yanaşırlar. Onlar göstərirlər ki, ekologiya canlı aləmə təsir edən təbii mühitin abiotik, biotik və antropogen amillərini öyrənir. Eləcə də kənd təsərrüfa tında torpağın xüsusiyyətlərini, flora və fauna genefon- dunun mühafizəsində növ müxtəlifliyini qoruyub saxlamağı, habelə, xalq təsərrüfatının müxtəlif sahələrinin ətraf mühitlə qarşılıqlı münasibət və əlaqələrini tədqiq edir. Ekologiya elmi sürətlə inkişaf edərək onun qazandığı uğurlar müasir dövrün bir sıra aktual məsələlərinin həlli yol larının fundamentini təşkil edir. Bu əsasdan da bir çox tədqiqatçılar və alimlər ekologiyanı gələcəyin aparıcı elm sahələrindən biri hesab edirlər. Yuxanda göstərilənlərin nəticəsi olaraq ekologiyanın ətraf mühitin və təbiətdən istifadənin elmi əsasını təşkil et diyi bir elm sahəsi olduğu qənaətinə gəlməyə imkan yaranır. Hər bir elmin predmeti olduğu kimi ekologiyanın da predmeti vardır. Onun predmetini canlı orqanizmlərlə təbii mühit arasında mövcud əlaqələrin birliyi və ya quruluşu təşkil edir. Onun əsas tədqiqat obyekti aparıcı sahələrdən sayılan ekoloji sistem hesab edilir. Ekologiyanın predemeti daxilində enerji və üzvi maddələrin transformasiya prosesi 9 gedən və bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan canlı aləmin məc musu durur. Ekologiyanın əsas vəzifəsi ekosistemdə enerji və ma teriyanın qarşılıqlı təsirini açmaqdan ibarətdir. Müasir ekologiyanın diqqət mərkəzində ekosistem konsepsiyasının yaddan çıxarılmaması da dayanır. Ayrı-ayrı fərdlər, popul- yasiyalar, növlər, qruplaşmalar və onların ətraf təbii mü hitdə qarşılıqlı əlaqələri də ekologiyanın tədqiqat obyektləri hesab olunsalar da, onlar müstəqil bir elm sahəsi kimi bota nika, zoologiya, sistematika, genetika, biocoğrafiya və s. elmlər tərəfindən tədqiq edilirlər. Müasir dövrdə ekologiya qarşısında ekoloji sistemlərin dayanıqlığı üzrə ümumi nəzəriyyənin işlənməsi; mühitə alışmanm -adaptasiyanın öyrənilməsi; habelə bioloji müx təlifliyin və onun mühafizə mexanizminin tədqiqi, biosferdə baş verən proseslərin öyrənilməsi; antropogen təsirlə ətraf təbii mühitdə baş verən xeyirsiz dəyişiklərin proqnozlaşdı rılması və onların qiymətləndirilməsi; ətraf təbii mühitin daha da keyfıyyətləndirilməsi; tükənən və tükənməyən təbii sərvət lərdən səmərəli istifadə olunması; ekoloji qeyri-səmərəli mü hitlərdə təhlükəsizliyin təmini; mühəndis, iqtisadi, təşkilati, hüquqi, eləcə də sosial məsələlərin həllinin optimallaş- dırılması; populyasiyaların saylarının tənzimlənməsi; təbii və antropogen senozların möhkəmliyi; ekoloji indikasiya məsələlərinin araşdırılması kimi nəzəri və təcrübi məsələlər durmaqdadır. Ekologiyanın məşğul olduğu strateji məsələlərə isə təbiət və cəmiyyət arasında mövcud olan nəzəri qarşılıqlı fəaliyyətin daha da inkişaf etdirilməsi daxildir. Biologiya ilə məşğul olan tədqiqatçılar və alimlər eko logiyanın mənimsənilməsini - öyrənilməsini daha da asan laşdırmaq üçün onu tədqiqat istiqamətinə görə, mühitə görə, takseonomiyaya görə, canlı orqanizmlərin yaşayış yerinə görə, elmlərlə əlaqələrinə görə, iqtisadiyyat, texnika, 10 səhiyyə, mədəniyyət və incəsənət sahələrinə görə, qlobal ekoloji problemlərə görə bölmə və qruplara ayırmışlar. Belə ki, onun əsas bölmələrindən biri ümumi ekologiya hesab edilir ki, o da ekosistemin biotik və abiotik komponentlərinin qar şılıqlı təsirlərinin qanunauyğunluqlarını və prinsiplərini təd qiq edir. Bu fənnin nəzəri əsaslarını biotik birliklər, qida zənciri, maddələr dövranı və ekosistemdə enerji, populya- siya ekologiyası konsepsiyası təşkil edir. Müasir dövrdə ekologiyanın əsas məqsədi və vəzifələri insanlar tərəfindən yaradılmış ekoloji sistemin təbii mühitlə qarşılıqlı əlaqələrini və münasibətlərini aşkar etməkdən ibarətdir. Hazırda elmi-texniki tərəqqinin davamlı inkişafı ilə əlaqədar təbii ehtiyatların mühafizəsi məsələlərinin optimal həlli müasir ekologiyaya olan maraq dairəsini qanuni bioloji çərçivədən çıxararaq bir sıra elm sahələrinin əmələ gəlmə sinə və digər elmlərlə sintezinə səbəb olmuşdur. Nəticədə bitgi ekologiyası, torpaq ekologiyası, ekoloji coğrafiya, hey vanların ekologiyası, mikroorqanizmlərin ekologiyası, su ların və dənizlərin ekologiyası, atmosfer ekologiyası, hidro sfer ekologiyası, kənd təsərrüfatı ekologiyası, sənaye ekolo giyası, nəqliyyat ekologiyası, şəhərlərin ekologiyası, geo kimyəvi ekologiya, mədəniyyət ekologiyası, arxitektura eko logiyası, mühəndis ekologiyası, sosial ekologiya, insan eko logiyası, kosmos ekologiyası və sair elm sahələri forma laşmışdır. Son 30-40 il ərzində ekologiya yalnız təkcə bio logiya elmləri sistemində deyil, həm də bütün təbiət, sosial, iqtisad elmləri arasında çox tanınmış - populyar tətbiqi elm sahəsinə çevrilmişdir. Göstərilənlər ümumi ekologiyanın müstəqil sahələri olub nəzəri və tətbiqi ekologiya sahələrinə ayrılırlar. Deyilənlər baxımından, ekologiya elmi təbiət elmləri sayılan geologiya, fizika, kimya, riyaziyyat, torpaq şünaslıq elmləri ilə sıx əlaqə saxlayır. Ekologiyanın coğ rafiya elmi ilə əlaqəsi daha qabarıqdır. Buradan aydın olur 11 Yüklə 112 Kb. Dostları ilə paylaş:
|