Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci IL tarixli 746

etməyə  başlayır.  Belçikanın  paytaxtı  Brüsseldə  keçirilən  III 
Botanika  konfransında  -   1910-cu  il  bitki  ekologiyası  rəsmi 
olaraq  fərdlərin  ekologiyasına  (autekologiya)  və  qruplaş­
maların ekologiyasına (sinekologiya) ayrıldıqdan sonra belə 
bölgü heyvan və ümumi ekologiyaya da aid edilmişdir.
Ekologiya  XIX-cu  yüzilliyin  sonu,  XX-ci  yüzilliyin 
başlanğıcında  müstəqil  bir  elm  sahəsi  kimi  mənbələrdə  öz 
əksini  tapmışdır.  Amerikalı  alim  C.Adams  (1913-cü  il)  ilk 
dəfə olaraq heyvanların ekologiyası terminini  elmə gətirmiş, 
eləcə  də  ilk  dəfə  ekologiya  üzrə  məlumatları  dərslik  kimi 
nəşr etdirmişdir.  Eləcə də  bu  dövrdə  bir çox  tədqiqatçıların 
ekoloji tədqiqatlarının nəticələri nəşr  olunaraq işıq  üzü gör­
müşdür.
1913-1920-ci  illərdə  ekologiya  elmi  sahəsində  bir  çox 
cəmiyyətlər  yaradılmışdır.  Eyni  zamanda  ekologiyaya  dair 
məcmuələrin  əsası  qoyulmaqla  bir  çox  ali  təhsil  müəssisə­
lərində ekologiya fənninin  tədris  olunmasına  başlanılmışdır. 
V.İ.Vernadskinin  1926-cı  ildə  məşhur  «Biosfer»  adlı  kitabı 
nəşr  olunaraq, orada ilk  dəfə canlı  orqanizmlərin  məcmusu­
nun planetar rolu öz əksini tapmış olur.
S.A.Severtsov,  S.S-Şvars,  N.P.Naumov,  Q.A.Viktorov 
Rusiyada  populyasiya  ekologiyasının  inkişafına  yeniliklər 
gətirməklə  tanınmışlar.  Göstərilən  alimləlrin  əsərləri  bu  elm 
sahəsinin müasir vəziyyətini xeyli yüngülləşdirmişdir.
Bitkilərdə  populyasiyaların  tədqiqinin  başlanğıcını
L.N.Sinski  qoyaraq  növlərin  ekoloji  və  coğrafi  polimorfiz- 
minə aydınlıq gətirmişdir.  Bitkilərin populyasiya ekologiyası 
haqqında  bir  sıra  məsələlərlə  T.A.Rabotnov,  A.A.Uranov 
və  onların  davamçıları  məşğul  olmuşlar.  V.N.Sukaçev  bio­
geosenozu  elmə  daxil  etmiş,  B.Plantefol  isə  (1930-cu  ildə) 
fiziologiya ilə ekologiyanın predmetlərini araşdırmışdır.
Yuxarıda  şərh  olunan  fundamental  işlərlə  yanaşı 
ekologiya və təkamül  məsələlərini  sıx əlaqələndirən  səmərəli 
«ekoloji  sığınacaq»  konsepsiyası  da  işlənib  hazırlanmışdır.
20
Belə ki, bu sahədə Qərb alimlərindən C.Qrinmel, Ç.T.Elton,
R.M akartur və başqalarının xidmətlərini xüsusi qeyd etmək 
gərəklidir.
M.S.Qilyarovun (1949-cu il)  faunanın morfoloji və  təka­
mül  ekologiyasının inkişafındakı rolunu  göstərməsini xüsusi 
qeyd etmək vacibdir.
1930-1940-cı  illərdə  ekologiyada  təbii  ekosistemlərin 
tədqiqində  prinsipcə  yeni  yanaşma  mövcudlaşmışdır.  1935-ci 
ildə ingilis alimi A.Tensli ekosistem anlayışını irəli sürməklə 
xeyli qabağa getmişdir. Hal-hazırda «Ekosistem» anlayışı öz 
çəkisini,  rolunu  və  əhəmiyyətini  saxlamaqdadır.  Çünki,  o, 
maddələr dövranının  miqdarını və enerji  transformasiyasını 
müəyyən etməyə imkan verir.
Tanınmış  rus  alimi  V.İ.Vernadski  (1863-1945-ci  illər) 
geoloji hadisələrdə və həmin hadisələrin inkişafında canlı or­
qanizmlərin  və  onların  həyat  fəaliyyətinin,  məhsullarının 
böyük  roluna  fikir  vermiş,  biosfer  anlayışının,  onun  möv­
cudluğunun, qanunauyğunluqlarının möhkəmliyi və inkişafı 
haqqında mövcud olan elm sahəsinin banisinə çevrilmişdir.
Bitki  ekologiyasının  əsasları  üzrə  K.A.Timiryazevin 
ənənəsini  unutmaq olmaz.  Onun ənənəsini sonralar çox qiy­
mətli yeniliklərlə N. A. Maksimov davam etdirmişdir.
XX  əsrin  30-40-cı  illərində  heyvanların ekologiyası  haq­
qında  K.Frideriksin (1930-cu ildə),  F.Bodenqeymerin (1938-ci 
ildə),  D.N.Koşkarovun  (1938-ci  ildə)  yeni  məlumatları  işıq 
üzü görmüşdür.
Qlobal  ekologiyanın  inkişafında  biosenozların  tədqiqi 
üzrə  geobotaniki  tədqiqatları  İ.M.Lavrenko  (1949-cu  ildə) 
yerinə  yetirmiş  və  qiymətli  məlumatlarla  elm  aləmini  bəhrə- 
ləndirmişdir.
A.A.  Qriqoryev  (1956-cı  il)  öz  əsərlərində  coğrafi 
zonaların  ayrılmasının  təbiət proseslərinin  qarşılıqlı təsirinin 
nəticəsi olduğunu göstərmişdir.
21

---

XX  əsrin  50-ci  illərindən  başlayaraq  bu  günə  qədər 
olan  dövr  üçüncü  mərhələni  əhatə  edir.  Bu  mərhələdə  saf 
ekologiyaya  xüsusi  bir  tələbat  yaranmışdır,  ona  görə  ki, 
ətraf mühitin  kəskin  çirkləndirilməsi  və  insanlarm-antropo- 
gen  varlığın  təbiətə,  təbii  varlığa,  ətraf təbii  coğrafi  mühitə 
xoşagəlməz  təsirlərinin  gündən-günə  artması  müşahidə 
olunmaqdadır.  Rastlaşdığımız  vəziyyətin  nəticəsidir  ki,  hal- 
hazırda  ekologiya  kompleks  elm  sahəsinə  çevrilərək  ətraf 
mühitin qorunması sahəsini də özündə cəmləşdirməkdədir.
Ekologiya  ciddi  bioloji  aləmdən  biliklərin  tsiklinə  çev­
rilərək  özünə  fundamental  coğrafiya,  geologiya,  kimya,  fi­
zika,  sosiologiya,  mədəniyyət  tarixi,  iqtisadiyyat  və sair böl­
mələri  daxil  etmişdir.  Ekologiya  mövcud  «Qlobal  prob­
lemlər»  sisteminə  daxil  olduğundan  onun  həlli  nəinki  ayrı- 
ayrı  elmlərin  cəmini  -  fəaliyyətini  tələb  edir,  habelə  dünya 
dövlətlərinin,  Beynəlxalq  təşkilatların,  ayrı-ayrı  birliklərin 
birgə  səylərinin  məcmusnu  tələb  edir.  Çünki,  necə  deyərlər 
tək əldən səs çıxmaz.
XX  əsrdə  elmdə  xüsusi  fən  olaraq  ekologiyanın  sosial 
aspektləri  üzrə  tədqiqat  işləri  daha  da  geniş  vüsət  almağa 
başlamışdır.  Hələ  keçən  əsrdə  D.P.Marş  insanın  təbiətdə 
müxtəlif  formada  hərtərəfli  dağıntılar  törətməsini  aşkar 
edərək  onu  şərh  etmişdir.  Eləcə  də  fransız  coğrafiyaşünası 
P.Vidal,  C.Brorm,  E.Martonni  təbiətin  mühafizəsi  sahə­
sində  müxtəlif  əhəmiyyətli  proqramların  işlənib  hazırlan­
masında  fəal  iştirak  etmişlər.  Fransız  alimləri  D.Fevr, 
M.Sor  rus  alimləri  A.A.Qriqoryev,  İ.P.Gerasimov coğrafiya 
sahəsində  apardıqları tədqiqatlarda sosial aləmdə insanların 
ətraf  mühitə  təsirlərini  təhlil  edərək  onları  hərtərəfli 
öyrənmişlər.  Böyük  rus  alimi  V.İ.Vernadski  biosferin  noo- 
sferə  çevrilməsinin  -   insanın  sosial  fəaliyyətinin  geoloji  in­
kişafa təsirinin nəticəsi olduğunu göstərmişdir.
Bu  mərhələdə  biosferin  təkamülünün  qanunauyğun­
luğu  haqqında A.P.Vinoqradov  (1967-ci  ildə),  K.K.Markov
22
(1960-cı  ildə),  A.İ.Oparin  (1957-ci  ildə)  öz  əsərlərində  geniş 
yer vermişlər.
Təbii  mühitdə  bütün  canlılar  bir  çox  ekoloji  təsirlərə 
məruz qalır.  Bu ekoloji təsirlərin təsnifatında abiotik və bio- 
tik qruplara ayrılır.  Ekoloji təsirlərin  təsnifatı ilə V.Pimental 
(1958-ci  ildə),  V.P.Tişenko  (1980-ci  ildə),  A.S.Monçadski 
ekoloji  faktorları  3  qrupa:  birinci  dövri,  ikinci  dövri,  dövri 
olmayan  faktorlara  ayırmışdır.  Həmin ekoloji  təsir  bölgüsü 
indi də əhəmiyyətli sayılır.
XX  əsrin  20-30-cu  illərində  İtaliya  tədqiqatçısı  V.Vol- 
ter  və  amerikan  alimi  A.Lotka  ilk  dəfə  olaraq  ayrı-ayrı 
populyasiyaların  dinamikasını,  onların  rəqabət  və  yırtıcılıq 
əlamətlərinin riyazi inkişaf modelini müəyyənləşdirmişlər.
Əsrin  40-50-ci  illərində  isə  rus  botanikləri  T.A.Roba- 
nov,  A.A.Uranov  bitgilərin  populyasiyalarını  müəyyənləş­
dirmişlər.  Bir  qədər  sonra  ingilis  alimi  C.Xarper  də  po- 
pulyasiyaların analoji şərtlərini açıqlamışdır.
XX  əsrin  50-ci  illərində  ilk  dəfə  olaraq  ümumi  ekolo­
giya  elmində  hidrobiologiyanın  inkişafı  özünə  geniş  yer 
tapmışdır.
XX əsrin  50-60-cı illərində antropogen fəaliyyətin ətraf 
mühitə  təsiri  qlobal  problem  kimi  müəyyən  edilmişdir. 
Q.F.Qauzenin  apardığı  elmi-tədqiqat  işlərində  mikroorqa- 
nizmlərin  ətraf mühitdə  rəqabətləri  müəyyən  edilmişdir.  60- 
70-ci  illərdə  bütün  dünyada  ekoloji  tədqiqatlar  daha  da 
genişlənməyə  başlamışdır.  Əsasən  ekosistemin  məhsuldar­
lığı,  ətraf mühitin  mühafizəsi  problemləri  üzrə  elmi  araşdır­
malar  geniş  vüsət  almışdır.  1964-cü  ildə  ilk  dəfə  olaraq 
Ümumdünya  bioloji  proqramı  tərtib  edilmişdir.  Ekosistem 
və  Yer  kürəsinin  müxtəlif regionlarında  «İnsanın  biosferdə 
fəaliyyəti» mövzusunda geniş müzakirələr aparılmaqdadır.
XX  əsrin  68-75-ci  illərində  ABŞ-da  dünya  şöhrətli 
alim-ekoloq  Y.Odum  bir  çox  monoqrafik  əsərlərində  mü­
hitin  ekoloji  amillərdəki  rolu  əsas  qəbul  edilmiş  və  geniş
23

---