Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci IL tarixli 746

hesabına,  həm  yerli  mədaxillər  hesabına,  həm  xüsusi  vergisiz 
istiqrazların vəsaitindən həyata keçirilir.
Rayon,  yerli  və  respublika  büdcələrində  ekoloji  proq­
ramlar  və  ətraf mühiti  mühafizə  tədbirlərinin  maliyyələşməsi 
ayrı  sətirdə  verilir  və  maddi-texniki  ehtiyatlarla təmin  olunur. 
Respublika büdcəsinin  vəsaiti  hesabına  ancaq  dövlət proqram­
ların  tərkibinə  daxil  olmuş  təbiəti  mühafizə  tədbirləri  maliy­
yələşdirilir.
Mərkəzləşmiş  qaydada  dövlət  büdcəsi  hesabına  Ekolo­
giya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin fəaliyyəti maliyyələşdirilir.
Ətraf mühiti  mühafizə  tədbirlərinin maliyyələşdirilməsi 
vəsaitinin  ümumi  həcmində  xüsusi diqqət kapital  qoyuluşunun 
payına yönəldilməlidir.
Son  zamanlar  təbiəti  mühafizə  tədbirlərinin  maliyyə­
ləşdirilməsində  yerli  büdcələrin  və  müəssisələrin  hesabına 
maliyyələşmənin rolu artmaqdadır.
Təbiəti  mühafizə  fəaliyyətinin  maliyyələşmə  mənbə­
lərinin  tərkibində  baş  verən  dəyişikliyə  fikir  verdikdə  belə  bir 
qənaətə  gəlmək olar  ki,  təbiəti mühafizə tədbirlərinin maliyyə­
ləşməsi,  əsasən müəssisələrin öz hesabına aparılmalıdır. Ondan 
sonra  ekoloji  fondların  və  digər  investorların  vəsaitindən  söz 
gedə bilər.
Sənaye  cəhətdən  inkişaf etmiş  ölkələrdə  təbii  mühitin 
çirklənməsi  ilə mübarizəyə ümumi  milli  məhsulun (ÜMM) 3%-ə 
qədəri  yönəldilir.  Bu  göstərici  qonşumuz  Rusiyada  da  yük­
səkdir. Orada Ümumi Daxili Məhsulun (ÜDM) təxminən 2%-i, 
inkişaf  etmiş  ölkələrdə  isə  analoji  xərclər  ÜDM-in  1,5-4%-ni 
təşkil edir.
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  inkişaf  etmiş  ölkələrdə  ətraf 
mühitin  keyfiyyəti  kifayət  qədər  yüksək  səviyyədədir  və  məs­
rəflər  əsasən  bu  səviyyənin  saxlanmasına  yönəldilir.  Azərbay­
can  Respublikasında  isə  indiki  vəziyyətdə  ətraf  mühitin 
keyfiyyətini  yüksək  qiymətləndirmək  hələ  tezdir  və  bu  işlər 
üçün bizim məsrəflər daha çox olmalıdır.
322
MÖVZU 13.YENİ SİVİLİZASİYA DÖVRÜNÜN 
EKOLOJİ PROBLEMLƏRİ. KOSMOSUN 
MƏNİMSƏNİLMƏSİNİN EKOLOJİ ASPEKTLƏRİ
Məhsuldar  qüvvələrin  inkişafının  müasir  şəraitində 
təbii  ekoosistemə  və  bütövlükdə  biosferə  antropogen  təsir 
güclənmişdir.  Bu  təsir  bir  çox  hallarda  təbiətin  davam  gə­
tirmə  həddindən  kənara çıxır və ekosistemin qapanması baş 
verir.  Məhz  buna  görə  də  Yer  Kürəsinin  bir  çox  region­
larında təbii ekosistemlər səhralara çevrilmişdir.
Ümumiyyətlə,  insan  yarandığı  gündən  biosferə  bu  və 
ya  digər  dərəcədə  təsir  göstərərək  təbii  ekosistemləri  dağıt­
masına  pozulmasına  səbəb  olmuşdur.  Elə  bunan  nəticəsindir 
ki,  hazırda  Yer  kürəsinin  quru  hissəsinin  70%  ekosistemləri 
insanlar  tərəfindən  pozulmuşdur.  Bu  proses  XX əsrdə  daha 
sürətlə  baş  vermişdir.  İndi  dağıdılmış  torpaq  sahələrinin 
xüsusi  çəkisi  Avropada  -   15%,  Asiyada  -   44%,  Afrikada 
49%,  Şimali  Amerikada  -   56%,  Cənubi  Amerikada -   63%, 
Avstraliyada  isə  62%-ə  çatır.  Ən  çox  dağıdılmış  sahələr 
şimal yarımkürəsinin payına düşür. Burada Avropa (Rusiya 
düzənliyinin  şimal  hissəsini  çıxmaqla),  Cənubi  və  Cənubi- 
Şərqi  Asiya  (Çin  də  daxil  olmaqla),  Şimali  Amerikanın  -  
ABŞ-ı,  Kanadanın  Cənub  hissələri,  Meksikanın  bəzi  əra­
ziləri daha çox antropogen təsirə məruz qalmışdır.
Antropogen  təsirin  biosferin  funksiyalarına  uyğün 
olmaması  nəticəsində  canlı  mühitin  davamlı  inkişaf prosesi 
pozulmuş və ekoloji böhran yaranmışdır.
Müasir  istehsal  vasitələrilə  silahlanan  insanlar  təbii 
resurslardan  getdikcə  daha  çox  istifadə etməyə  başlamışdır. 
Təbii  resursların  istifadəsinin  ildən-ilə  genişlənməsi,  cəmiy­
yəti  gələcək  nəsillərin  yaşaması  və inkişafı  üçün  məsulliyyət 
daşımağa məcbur edir.
Cəmiyyətin  inkişafının  bütün  mərhələlərində  ekoloji 
problemlər  olmuşdur.  Yer üzərində insan yarandığı vaxtdan
323

---

onun  biosfera  təsiri  də  müntəzəm  surətdə  artmaqdadır. 
Yalnız  onun  təbiətə  intensiv  təsiri  sənayenin  güclü  inkişafı 
nəticəsində güclənmiş və qlobal xarakter almışdır.
İnsanın  təbiətə  təsiri  birbaşa  və  dolayı  yolla  ola  bilər. 
Birbaşa təsirdə insan biosferin resurslarından təlabatmı ödə­
mək üçün bilavasitə istifadə edir.  Yəni,  insanlar bitkilərdən, 
heyvanlardan,  torpaqdan,  sudan,  atmosfer  havasından, 
faydalı  qazıntılardan  və  digər  resurslardan  istifadə  edirlər. 
Lakin  bu  resurslardan  həddindən  artıq  intensiv  surətdə  is­
tifadə  edilməsi  onların  tükənməsinə  və  təbii  keyfiyyətinin 
pozulmasına səbəb olur.
İnsanın  təbiətə dolayı  yolla təsiri  isə onun fəaliyyəti  ilə 
əlaqədardır.  İnsanlar  tərəfindən  kanalların  çəkilməsi,  çay­
ların məcrasının dəyişdirilməsi,  təsərrüfat fəaliyyəti də bu və 
ya digər  dərəcədə təbiətə mənfi  təsir  göstərir.  Məsələn,  Orta 
Asiya  regionunda  pambıqçılığın  intensiv  inkişafı  ilə  əla­
qədar  olaraq  Amudərya  və  Sırdərya  çaylarından  həddən 
artıq  suyun  götürülməsi  nəticəsində  Aral  dənizinin  suyu 
həddindən  çox  azalmış,  bu  da  regionun  iqliminə  əsaslı 
surətdə  təsir  göstərir.  Bu  da,  öz  növbəsində Aral  dənizində 
bioloji  resursların,  xüsusilə  balıqların  azalmasına,  tozlu  kü­
ləklərin  yaranmasına,  torpaqların  şoranlaşmasına,  qurulu­
şunun  pozulmasına,  yeraltı  suların  keyfiyyətinin  dəyişmə­
sinə,  əhali  arasında  xəstəliklərin  və  ölüm  hallarının  çoxal­
masına səbəb olmuşdur. Belə misalların sayını çoxaltmaq da 
olardı.
Məhz,  buna  görə  də  bəşəriyyətin  hazırki  dövrdə  in­
kişafı  elə  həyata  keçirilməlidir  ki,  bir  tərəfdən  daima  artan 
insanların  maddi  nemətlərə  olan  tələbatı  ödənilsin,  digər 
tərəfdən isə təbiətə dəyən ziyanın miqdarı azaldılsın,  təbiətlə 
cəmiyyət arasında olan bərabərlik pozulmasın.
Bu  baxımdan,  cəmiyyət  özünün  sosial-iqtisadi  inkişa­
fını  elə  istiqamətdə  həyata  keçirməlidir  ki,  digər  problem­
324
lərlə  yanaşı  ekoloji  problemləri  də  müsbət  həll  etmək 
iqtidarında olsun.
Ekoloji problemlərin kəskinləşməsi cəmiyyəti inkişafın 
alternativ  yollarını  axtarmağa  təhrik  etmişdir.  Bu  ideyalar 
istehsalı,  istehlakı,  texnologiyanı,  insanların  sosial-iqtisadi, 
həyat  səviyyələrinin  və  digər  məsələlərin  dəyişdirilməsini 
tələb edir.
İnsanların  inkişafının  alternativ  yollarının  axtarması 
alimlər  arasında  da  kəskin  elmi  mübahisələrə  səbəb  ol­
muşdur.  Bir qrup alimlər belə hesab edirlər ki, ətraf mühitin 
getdikcə  daha  çox  çirklənməsi,  ekoloji  problemlər  iqtisadi 
inkişafa  mənfi  təsir  göstərən  əsas  amillərdən  biridir.  Onlar 
bunu  ayrı-ayrı  dövlətlərin  və  ümumiyyətlə,  dünya  miqya­
sında  ekoloji  tədbirlərə  getdikcə  daha  çox  maliyyə  resurs­
larının  ayrılması  ilə  əsaslandırırlar.  Buna  görə  də  onlar 
məhdud inkişaf nəzəriyyəsini irəli sürürlər.
Dünya  əhalisinin  artımında  olan  meyillər,  istehsalın 
intensiv  və  ekstensiv  inkişafı,  ətraf  mühitin  çirklənməsini, 
təbii  sərvətlərdən  istifadənin  intensivləşməsini  və  ekoloji 
böhrandan  xilas  olmağa imkan verən  ictimai  həyatın  (siya­
sətdə,  iqtisadiyyatda,  mədəniyyətdə  və  s.)  müxtəlif  sahə­
lərində dəyişiklik aparmaq zəruridir.
Neqativ ekoloji problemləri həll etmək üçün bəşəriyyət 
kortəbii  inkişaf  konsepsiyasından  imtina  etməli,  iqtisadi- 
ekoloji  səmərəliliyi  təmin  edən,  tənzimlənmə  mexanizminə 
malik  olan,  təbiətin  və  cəmiyyətin  təkamül  qanunlarına 
əsaslanan  yeni  inkişaf  yolunu  tutmaqdır.  Yalnız  bu  halda 
cəmiyyətin  inkişafı  fasiləsiz  və  uzunmüddətli  sosial-iqtisadi 
sarsıntılarsız  həyata  keçə  bilər.  Belə  inkişaf  davamlıdır  və 
uzunmüddətlidir. Bundan başqa, insanların təbiətə olan mü­
nasibəti,  psixologiyası,  ondan  istifadə  edilməsi  üsulları  ta­
mamilə dəyişməlidir.
Əgər  əvvəllər bəşəriyyətin yaşaması üçün əsas problem 
müharibə  və  sülh  idisə,  müasir  dövrdə  ətraf  təbii  mühitin
325

---