Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci IL tarixli 746

Riskin  azaldılmasının  və  fövqəladə  halların  nəticə­
lərinin yumşaldılmasının tənzim edilməsi.
Qeyri-müəyyənliklə,  kəskin  surətdə  ixtilafla  (toqquşma 
ilə),  əhalinin  stress  vəziyyəti  ilə,  külli  miqdarda  sosial-iqtisadi 
və ekoloji ziyanla xarakterizə olunan və gözlənilmədən, aniliklə 
baş verən hadisələrə fövqəladə hallar (FH) deyilir.
Sual  oluna bilər, fövqəladə hallar nədən baş verir? FH-in 
yaranması və ya baş verməsi səbəbləri müxtəlif ola bilər. Müşa­
hidələr göstərir ki, FH, əsasən təbii fəlakət,  ətraf mühitə zərərli 
maddələrin  atılması,  torpaq  sürüşməsi,  yanğın,  partlayış,  zəl­
zələ və s.  nəticəsində baş verir və bunları qabaqcadan proqnoz­
laşdırmaq hələlik mümkün deyildir.
Statistika  göstərir  ki,  FH-m  süni  sürətdə  yaranması, 
əksər hallarda kömür, neft-qaz və kimya müəssisələrinin kəskin 
surətdə cəmləşdiyi regionlarda baş verir.  Onu demək kifayətdir 
ki,  təkcə  energetika  sahəsində  10  mlrd  t  şərti  yanacaq  hasil 
edilir,  saxlanılır  və  emal  olunur.  Belə  yanacaqlar  isə  yanma, 
partlama qabiliyyətinə malikdir və onlar bir sıra ölkələrdə möv­
cud olan nüvə silahları arsenalı  ilə müqayisə oluna bilər.
Problemin  dövlət  tərəfindən  tənzimlənməsi  Riskin 
azaldılmasının  və  fövqəladə  halların  (situasiyaların)  nəticələri­
nin yumşaldılması sahələrində onların dövlət tərəfindən tənzim 
edilməsinin  əsas  istiqamətləri  aşağıdakıları  hesab  edirlər:  hü­
quqi,  iqtisadi  və  normativ-metodiki  istiqamətlər.  Qeyd  olunan 
istiqamətlərin  dövlət  tərəfindən  tənzimlənməsi  yerli  icra  or­
qanları tərəfindən fövqəladə halların nəticələrinin ləğv edilməsi 
ilə məşğul olan xüsusi qurumlar tərəfindən icra olunur.
Riskin azaldılmasının və fövqəladə halların nəticələrinin 
yumuşaldılmasının  hüquqi,  iqtisadi  və  normativ-metodiki  isti­
qamətlərinin  həyata  keçirilməsi  Respublika  Konstitusiyasının 
«Əhalinin  və  ərazinin  texnogen  və  təbii  xarakterli  fövqəladə 
hallardan  müdafiəsi  haqqında»  qanununa  uyğun  olaraq  müəy­
yənləşdirilir.
318
Riskin azaldılmasının və fövqəladə halların nəticələrinin 
yumşaldılmasının hüquqi tənzimlənməsi lazımi hüquqi bazanın 
qanunvericiliyinin təmin edilməsindən ibarətdir.
İqtisadi tənzimləmə fövqəladə halların nəticələrinin ləğv 
edilməsinin  maliyyə  tədbirlərini  həyata  keçirən  təkmilləşdiril­
miş  iqtisadi  mexanizmin mövcudluğudur.  Bunlara vergiyığma, 
cərimə  sanksiyaları  və  güzəştlər,  ixtisaslaşdırılmış  fondlar  və 
sığortalar hesabına formalaşan büdcə və qeyri-büdcə mənbələri 
aid edilir.
Normativ-metodiki  tənzimləmə  kifayət  qədər  lazımı 
normativ-texniki  və  normativ-metodiki  bazanın  yaradılmasım 
təmin edir.
Tənzimləmənin  məqsədi  Riskin azaldılmasının və föv­
qəladə  halların  nəticələrinin  yumşaldılmasının  əsas  məqsədləri 
aşağıdakılardan ibarətdir:
-  fövqəladə  halların  proqnozlaşdırıİmasının  tənzimlən­
məsi;
-  qəzaların,  faciələrin,  təbii  fəlakətlərin  tənzimlənməsi 
üçün profilaktik tədbirlərin görülməsi;
- qəzadan sonrakı hadisələrin tənzimlənməsi;
-  məsuliyyətin və dəyən ziyanın ödənilməsinin tənzimlən­
məsi;
-  fövqəladə  hallarda  informasiya  təminatının  tənzim­
lənməsi və s.
Məlumdur ki,  son illərdə Azərbaycanda Fövqəladə Hal­
lar Nazirliyi yaradılmış və böyük səlahiyyətlərə malikdir. Bu və 
ya digər səbəbdən hər hansı bir ərazidə fövqəladə hal baş verər­
sə və  hadisə  əhaliyə  ziyan  vurarsa qeyd olunan  nazirlik  həmin 
ziyanın  həcmini  hesablayır, müxtəlif sahələrə, o cümlədən əha­
liyə dəyən  ziyanın dövlət hesabına ödənilməsini təmin edir.  Bu 
zaman nazirlik fəaliyyətdə olan normativ sənədləri  və qanunları 
əsas götürməlidir.
Ətraf  mühitin  mühafizəsi  tədbirlərinə  yönəldilən  və­
saitin  əsas  mənbəyi  dövlət büdcəsidir, doğrudur  başqa maliyyə
319

---

mənbələri  də  maliyyələşmədə  iştirak  edir,  məsələn,  yerli  büd­
cələr,  nazirlik  və  komitələrin  vəsaitləri,  müəssisələrin  öz  və­
saitləri və  s.  Ancaq bu yaxınlara qədər göstərilənlərin hamısına 
büdcədənkənar  maliyyə  mənbələri  kimi  baxmaq  olmazdı.  Bu 
sistem  yaxşı  səmərə  vermirdi,  çünki  büdcədən  ayrılan  vəsait 
kifayət qədər deyildi.  Onun əsas üstünlüyü bu maliyyələşmənin 
davamlı olması idi.
Əgər  inzibati-amirlik təsərrüfat  sistemində,  ətraf mühiti 
mühafizə fəaliyyətində maddi-texniki təminat əsas rol  oynayır­
dısa,  bazar  iqtisadiyyatı  şəraitində  təbiəti  mühafizə  tədbirlə­
rinin əsas amili onun malliyyə təminatıdır.
1989-1990-cı  illərdə  ətraf  mühitin  mühafizəsinin  tən­
zimlənməsində  iqtisadi  mexanizmlərin  tətbiqi  təbiəti  mühafizə 
fəaliyyətinin maliyyələşmə sisteminə yeni baza yaratmaq imka­
nı  verdi  (təbiətdən  istifadəyə  görə  ödənişlər,  çirklənməyə  görə 
ödənişlər,  və s.).  Ətraf mühiti  mühafizə tədbirlərinin və ekoloji 
proqramların  maliyyələşməsi  aşağıdakı  vəsait  mənbələrinin 
hesabına aparılır:
1)  müxtəlif səviyyəli büdcələr;
2)  müəssisə, təşkilat, şirkətlərin vəsaiti;
3)  büdcədənkənar ərazi ekoloji fondlar;
4)  ekoloji sığorta fondu;
5)  bank kreditləri;
6)  əhalinin  vəsaiti  (xarici  hüquqi  və  fiziki  şəxslərin 
könüllü vəsaitləri də daxil olmaqla).
Müxtəlif  maliyyələşmə  mənbələrinin  bəzi  formalaşma 
xüsusiyyətlərini nəzərdən keçirək.
M üxtəlif səviyyəli  büdcələrin
 
gəlir hissələrinə  müvafiq 
vergilər, təbii resurslardan istifadəyə görə, ətraf mühiti çirklən- 
dirməyə görə ödəniş və köçürmələr daxil olur.  Bunlardan başqa 
yerli  büdcələrdə  Respublika  büdcəsindən  dotasiyalar,  subsi­
diyalar da daxil ola bilər ki,  bunlar da çox vaxt təbiəti mühafizə 
tədbirləri üçün nəzərdə tutulur.
320
Bəzən  Respublika  büdcəsindən  ekoloj i-investisiya 
proqramlarına subvensiya da ayrıla bilər.
Müəssisələrin  öz  vəsaiti
 
təsərrüfat  subyektlərinin  gəlir­
ləri hesabına formalaşır. Təbiəti mühafizə əsas fondlarının istis­
marı  və  təbiəti  mühafizə tədbirlərinin keçirilmə xərcləri müəs­
sisənin istehsal etdiyi məhsulların maya dəyərinə daxil edilir.
Büdcədən  kənar ərazi ekoloji fondları
 
təbiəti mühafizə 
və  bəzi  resursların  bərpasına  yönəlmiş  vəsaitlərin  qalıq  prin­
sipini  kənarlaşdırmaq  üçün  yaradılır.  1990-cı  ildə  aşağıdakı 
büdcədənkənar fondlar yarandı: mineral-xammal bazasının bər­
pası,  meşələrin  mühafizəsi  və  bərpası,  subyektlərinin  bərpası 
və mühafizəsi fondu və s.
Büdcədənkənar  ekoloji  fondlar
 
təbiəti  mühafizəyə 
investisiyalar  yardım  sisteminin  bir  element  kimi,  təxirəsa­
lınmaz  mühafizə  məsələlərinin  təbii  mühitdə  itkilərin  bərpası, 
iqtisadi  zərərin kompensasiyası  və  s.  kimi tədbirlərin  maliyyə­
ləşdirilməsi üçün yaradılmışdır.
Ə traf mühitin mühafizəsi ictimai fondu
 
əhalinin vəsaiti 
ictimai  təşkilatların  könüllü  yardım  və  s.  hesabına  formalaşır. 
Bu  fondlar  ictimai  ekoloji  birliklər,  həmkarlar  birlikləri  tərə­
findən yaradılır və ancaq təbii mühitin mühafizəsinə xərclənir.
Adı  çəkilən  fondların  formalaşması  və  istifadəsi  bu 
fondları  yaradan  ictimai  birliklər  tərəfindən  müəyyən  olunur. 
Praktikada cəlb olunan  vəsaitin toplanması müxtəlifdir.  Təbiəti 
mühafizə  fəaliyyətinin  maliyyələşməsi  ayrı-ayn  mənbələrdən 
müxtəlif miqdarda cəlb oluna bilər.  Yəni,  büdcə vəsaiti  ilə  bir­
likdə,  müəssisənin  öz  vəsaiti,  büdcədənkənar  ekoloji  fondlar, 
kreditlər,  xarici  ölkə  firma  və  vətəndaşların  yardımı,  əhalinin 
vəsaitləri də maliyyələşmədə iştirak edə bilər.
İnkişaf etmiş  ölkələrin  təcrübəsinə  əsaslanaraq,  təbiəti 
mühafizə  işlərinə  cəlb  olunmuş  vəsaitlərin  mənbələrinin  çox 
fərqli  olduğu diqqəti çəkir. Məsələn, ABŞ regionlarında bu fəa­
liyyətin  maliyyələşməsi  həm  federal  hökumətin  subsidiyaları, 
həm  də  ümumi  dövlət  gəlirləri  hesabına  formalaşmış  fondlar
321

---