Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci IL tarixli 746

gözlənilməsini  tələb edir.  Sosioekosistemin komponentlərinə 
cəmiyyətin  (sosial  sistemin)  və  təbii  mühitin  elementlərinin 
məcmusu  daxildir.  Sosioekosistemin  fasiləsiz  inikşafi  üçün 
sistemin  mühit  ilə  təkcə  maddə,  enerji  və  informasiya  mü­
badiləsi  deyil,  həmin  mühitin  fəaliyyətini  təmin  edən  xarici 
mühit  də  qorunub  saxlanılmalıdır.  Davamlı  inikşaf  kon­
sepsiyasının  əsas  ideyası  sosial-iqtisadi  inkişafda  təbii  mü­
hitin  qarışılıqlı  əlaqəsinin  səmərəli  şəraitinin,  mexanizml­
ərinin yaradılması və onların inkişafına vahid inikşaf prosesi 
kimi  baxılmasıdır.  Yalnız  bu  halda  cəmiyyətin  və  təbii 
mühitin inkişafı üçün səmərəli zəmin yarana bilər.
Sosioekosistemlərin  davamlı  inkişafı  cəmiyyətin,  yəni 
insanların  bir  neçə  nəsil  dövründə  mövcud  ola  bilən  cəmiy­
yətin  imkanlarını  müəyyən  edir.  Sosial  baxımdan  davamlı 
inkişaf cəmiyyətdə  əhalinin  sayı,  kapital  və  texnologiyanın 
ehtiyatı  hamının  yüksək  həyat  səviyyəsini  təmin  etməlidir. 
İqtisadi  baxımdan  davamlı  inkişafın  təmin  olunduğu  cə­
miyyətdə təbii resurslardan  və enerji mənbələrindən istifadə 
aşağıdakı şərtlərə uyğun şəkildə həyata keçirilməlidir.
-  bərpa  olunan  təbii  resurlardan  istifadə  tempi  onların 
bərpa tempini üstələməməli;
-  bərpa  olunmayan  təbii  resursların  istifadə  tempi 
onların  bərpa  olunan  əvəzinin  işlənib  hazırlanması  tempini 
üstələməməli;
-  ətraf  mühitə  atılan  tullantıların  miqdarı,  ətraf 
mühitin onları  udması imkanını aşmamalıdır.
«Davamlı  inikşaf»  konsepsiyasının  əsas  prinsiplərin­
dən  biri  də  ədalətli  bölgü  prinsipidir.  İstehsal  olunan  maddi 
nemətlərin,  eləcə də  istehsala  və  istehlaka cəlb olunan  təbii 
resursların  istehsal  sahələri,  ölkənin  regionları  və  əhali 
arasında  ədalətli  bölgü  aparılmalıdır.  Dünyanın  yoxsul  və 
kasıb  ölkələrində  sosial-iqtisadi  araşdırmalar  göstərir  ki,  bu 
ölkələrin  zəif  inikşaf  etməsinin  əsas  səbəblərindən  biri  də 
ədalətli  bölgü  sisteminin  həyala  keçirilməməsidir.  Davamlı
330
inkişafa  əsaslanan  cəmiyyətdə  hamı  sosial  vəziyyətindən 
asılı olmayaraq maddi cəhətdən təmin olunmalıdır.
Ümumiyyətlə,  davamlı  inkişafın  əsas  göstəricilərindən 
biri  də  cəmiyyətin  hər  bir  üzvinin  maddi-rifah  səviyyəsinin 
aşağı düşməməsidir.
«Davamlı  inkişaf»  konsepsiyasının  iki  modeli  təklif 
edilir.  «Zəif» və  «ciddi».  «Zəif»  davamlılıq inkişaf modellə­
rində adambaşına istehlakın azaldılmaması əsas götürülür .
«Ciddi»  davamlılıq  inikşaf  konsepsiyası  «Zəif»  da­
vamlılıq  modellərinin  çatışmazlıqlarına  cavab  olaraq 
yaradılmışdır.
Davamlı  inkişaf konsepsiyasında  həyata  keçirilən  təd­
birləri sosial-iqtisadi və təbii qruplara ayırmaq olar.  Sosial- 
iqtisadi  tədbirlərə  iqtisadiyyatın  struktur  dəyişikliyi,  milli 
pulun  kursunun  dəyişməsi,  dövlət  büdcəsinin  kəsirinin 
azaldılması,  maliyyə  kredit  siyasəti,  özəlləşdirmə  siyasəti, 
qiymət islahatı, vergi və subsidiya proqramları və s. daxildir. 
Təbii 
tədbirlərə 
ekoloji 
vergilər, 
təbiəti 
mühafizə 
məsələlərinin maliyyələşdirilməsi, təbiəti mühafizə standartı, 
normativlərinin qəbul edilməsi və s. daxildir.
Bundan  başqa  davamlı  inkişaf konsepsiyası  aşağıdakı 
məsələləri özündə birləşdirir;
-insanlar diqqət mərkəzində olmalıdır,  onlar sağlam və 
hərtərəfli həyat sürmək hüququna malikdirlər;
-  təbii  resurslardan  səmərəli  istifadə  və  ətraf  mühitin 
mühafizəsi inkişaf prosesinin ayrılmaz ünsürü olmalıdır;
-  inkişaf  və ətraf mühitin qorunması tələbatının ödən­
məsi  həm  indiki,  həm  də  gələcək  nəsillər  üçün  nəzərdə  tu­
tulmalıdır;
-  müxtəlif  ölkələrdə  yaşayan  insanların  həyat  səviyyə­
ləri  arasındakı  fərqlərin,  kasıbçılıq  və  yoxsulluğun  azaldıl­
ması;
- istehsal və istehlak modellərinin davamlı inkişaf kon­
sepsiyasına  uyğun  gəlməyənlərin ləğvi və ya  azaldılması çox
331

---

vaxt  «davamlı  inkişaf»  konsepsiyası  -   öz  təbii  əsaslarım 
dağıtmadan  sabit  sosial-iqtisadi  inkişafa  nail  olmaq  kimi 
başa düşülür.
Davamlı  inkişaf  konsepsiyası  ekoloji,  iqtisadi,  digər 
sosial  problemlərin  qarşılıqlı  inkişaf  ədaqəsini  və  birliyini 
nəzərdə  tutur.  Bu  konsepisya  əhali  artımının  tənzimlən­
məsinə,  insanların  səmərəli  istehlakının  formalaşmasına, 
ekoloji mədəniyyət və etikanın inkişafına əsaslanır.
Davamlı  inkişaf  konsepsiyasının  əsas  sahələrində,  biri 
olan ekoloji  siyasət  ətraf təbii  mühitə  olan siyasi  münasibəti 
əks edirir.  Ekoloji  siyasət  anlayışı  80-ci  illərin  sonu  və  90-cı 
illərin  əvvəlində  işlədilməyə  başlanmışdır.  Cəmiyyətdə 
ekoloji  siyasət  termininin  yaranması  dövlətin  qarşıya  qoy­
duğu  məqsəd  və  məsələlərin,  yəni  iqtisadi,  sosial  və  ekoloji 
problemlərin  vahid  sistem  halında  həll  olunmasına  yönəl­
dilməlidir.
Ümumiyyətlə,  siyasət  (yun.  politike  -   dövlətin  ida­
rəetmə  bacarığı)  -   təşəkkül  tapmış  ictimai qaydaları  cəmiy­
yətdə qorumaq  məqsədilə müxtəlif sosial  qruplar,  siniflər  və 
dövlətlər  arasındakı  münasibətləri  tənzimləyən  xüsusi 
fəaliyyət  formasıdır.  Siyasət  tarixən  özünün  əsas  məqsədini 
müəyyən  hakimiyyətin  reallaşdırılmasından  ötrü  əlverişli 
şəraitin yaradılmasında görmüşdür.
Cəmiyyətin  iqtisadi,  sosial  və  ekoloji  maraqlan  son 
nəticədə siyasi hərəkətlərin əsas səbəbi kimi çıxış edir.  Lakin 
siyasət  də,  öz  növbəsində,  iqtisadiyyatın,  sosial  və  ekoloji 
problemlərin inkişafına əks təsir göstərə bilir.
Yeni sivilizasiya dövründə,  siyasət yalnız insanların so­
sial,  mədəni,  iqtisadi  tələblərini  deyil,  həm  də  ekoloji  tə­
ləblərini  də  nəzərə  almalıdır.  Əgər  çirkli  hava  ilə  nəfəs  al­
maq,  suyu  içmək,  qidam  yemək  mümkün  deyilsə,  onda 
bütün siyasi problemlər öz gücünü itirir.
332
Dünyanın  artıq  bir  çox  dövlətləri  iqtisadi,  sosial, 
texniki layihələrin hazırlanmasında və həyata keçirilməsində 
ekoloji məsələləri nəzərə alır.
Ekoloji  siyasətdə  ictimai  həyatın  demokratikləşdiril­
məsi,  soz azadlığı, ekoloji informasiyanın aşkarlığı,  əhalinin 
və sosial qrupların ekoloji problemlərin həllinə yönəldilməsi 
xüsusi  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Demokratikləşmə,  cəmiyyətin 
idarə  edilməsində  inzibati  metodlardan  imtina  edilməsi, 
təbiətdən  istifadə  və  ətraf  təbii  mühitin  vəziyyətinə  dair 
informasiya  məhdudiyyətlərin  qoyulmaması  təbiətin  mə­
nimsənilməsinin, onun ehtiyatlarından səmərəli və kompleks 
istifadə üçün real zəmin yaradır.
Geniş  əhali  kütləsi  tərəfindən  ekoloji  problemlərin 
dərk  edilməsi, ekoloji biliklərin genişlənməsi və dərinləşməsi 
cəmiyyətdə  ekoloji  hərəkatların,  partiyaların  və  cəmiyyət­
lərin  yaranmasına  səbəb  olmuşdur.  Bu  da,  öz  növbəsində, 
dövlətlərin  siyasi  fəaliyyətinə  bu  və  ya  digər  dərəcədə  təsir 
göstərir.
Müasir  dövrdə  ekoloji  hərəkatlar  təşkilatı  cəhətdən 
formalaşaraq  surətlə  siyasətləşir.  Buna  misal  olaraq  dün­
yanın  bir  çox  ölkələrində  fəaliyyət  göstərən  «Yaşıllar»  par­
tiyasım  göstərmək  olar.  Artıq  onlar  dövlət  idarələrində, 
təşkilatlarında və parlamentlərində təmsil olunurlar.
Bir  çox  ölkələrdə  milli  təhlükəsizlik  konsepsiyasına 
ölkənin ekoloji təhlükəsizlik problemləri də daxil edilmişdir.
Beynəlxalq  siyasətdə  -   ekoloji  amil  güclü  rol  oyna­
mağa  başlamışdır.  Bu,  dünya  ictimaiyyətinin  ekoloji  prob­
lemlərinin  həm  qlobal,  həm  də  regional  təzahürlərinin  həl­
lində əməkdaşlığının ziddiyyətlərindən irəli gəlir.
N.F.Reymersun  (1994-ci)  fikrincə  ekoloji  siyasət  dörd 
mərhələdən ibarətdir:
1. 
Beynəlxalq  səviyyədə  -  qlobal  ekoloji  problemləri 
əhatə  edir.  Bura  beynəlxalq  hüquq,  xarici  siyasət,  sosial- 
iqtisadi  inkişafın  ekoloji  məhdudiyyətləri,  dünyanın  təbii
333

---