Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci IL tarixli 746

qəbulu  ilə  başlamalıdır.  Qanunçuluğun  əsasını  ölkə  konsti­
tusiyası  təşkil  edir.  Beynəlxalq  normalara  uyğun  olaraq, 
konstitusiya  ekoloji  münasibətlərin  tənzimlənməsində  döv­
lətin ümumi yanaşmasını müəyyənləşdirir.  Belə ki, dünyanın 
əksər ölkələrinin konstitusiyası BMT  tərəfindən  1948-ci ildə 
qəbul edilmiş  «İnsan hüquqlarının ümumi Bəyannaməsi» və 
insan  hüquqlarına  dair  başqa  beynəlxalq  sənədlərin  ideya­
larını özündə ifadə edir.
İnsanın  vətəndaşlıq  və  siyasi  hüquqlarına  dair  BMT-nın 
1976-cı  ildə  qəbul  etdiyi  Paktın  mərkəzi  yerini  hər  bir  insa­
nın  inkişafı,  ətraf  mühitin  sağlam  və  ekoloji  cəhətdən 
tənzimlənmiş şəraiti, sülh şəraitində yaşamaq və bəşəriyyətin 
ümumi  irsinə  olan  hüquqlar  tutur.  Həmin  hüquqlar  ayrı- 
ayrı ölkələrin  konstitusiyasında dəyişikliklər edilməsinə təsir 
göstərir.  Bu hüquqlar əsasında vətəndaşların ekoloji hüquq­
ları,  təbii  mühitin  mühafizəsi,  təbii  ehtiyatlardan  səmərəli 
istifadə haqqında konkret qanunçuluq təkmilləşdirilir.
Şəxsiyyətin  ekoloji  hüququnda  ona  bir  tərəfdən  təsər­
rüfat  fəaliyyətinin  subyekti,  təbii  mühitə  təsir  göstərən,  ona 
görə  məsuliyyət  daşıyan,  digər  tərəfdən  belə  təsirin  obyekti, 
ekoloji  ziyanın  qarşısım  almaq,  bərpa  etmək  hüququna 
malik  kimi  baxılır.  Bu  zaman  vətəndaşların  ətraf  mühitə 
olan  hüququ  iki  əsas  vəziyyət  ilə  müəyyən  olunur:  ekoloji 
tərbiyə və təhsillə, ekoloji hüquqların dövlət təminatı ilə.
Vətəndaşların  ekoloji  hüquqlarının  dövlət  təminatına 
vətəndaşların  sığortası,  dövlət  və  ietimai  fondların  yaradıl­
ması, təbii mühit üzərində nəzarət,  müşahidə və s.  daxildir.
Vətəndaşların ekoloji hüquqları aşağıdakılardır:
-  təbii  mühitin  vəziyyəti  və  onun  mühafizəsi  tədbirləri 
haqqında  düzgün  informasiyanın  verilməsi  haqqında  sorğu 
etmək;
-  ekoloji  cəhətdən  ziyanlı  obyektlərin  yerləşdirilməsi, 
tikintisi,  istismarı  haqqında  qərarların  ləğv  edilməsini  tələb 
etmək;
342
Şəkil  9.  Ekoloji hüququn əsaslan 
(Nuriyev, Əsgərov, Əhmədov, 2003).
-  ekoloji  qanun pozuntularına görə məsul və günahkar 
şəxslərin məsuliyyətə cəlb edilməsini tələb etmək.
Ekoloji  qanunların  yerinə  yetirilməsi  bütün  dövlət 
orqanları  sistemi,  ekoloji  ekspertiza  təşkilatları,  qorunan 
ərazi və obyektlərin təşkili vasitəsilə həyata keçirilir.  Sonun­
cular  ərazi-qoruq  fondunu  əmələ  gətirir,  bunlar  biosfer
343

---

qoruqdan,  yasaqlıqlar,  milli  təbii  parklar,  təbiət  abidələri, 
«Qırmızı  kitaba»  daxil  edilmiş  nadir  və  nəsli  kəsilməkdə 
olan bitki və heyvan növlərindən ibarətdir.
Ekoloji  mədəniyyətin  formalaşmasında  əsas  vəzifə­
lərdən biri məqsədyönlü ekoloji təhsilin olmasıdır.
Ekoloji  təhsilə  ehtiyac  insan  həyatı  üçün  əlverişli  mü­
hitin  təmin  edilməsinə  olan  zərurətdən  yaranmışdır.  Ətraf 
mühitin  keyfiyyəti,  sağlamlığı  -   insanın  əsas  hüququnu  və 
sivilizasiyanın  inkişafnın  əsas  məqsədini  müəyyən  edir. 
İnsanın  mövcudluğu  və  inkişafı  üçün  zəruri  olan  təbii 
zəminsiz  bütün  sosial  məsələlər  Öz  əhəmiyyətini  itirir.  Ona 
görə də ekoloji təhsil təkcə təhsil  sisteminə daxil olmaqla ki­
fayətlənməməli,  onun  əsas  hissəsinə çevrilməlidir.  Əgər ədə­
biyyat və  tarix,  mədəni dəyərlərin,  təbiətşünaslıq təbii qanu­
nauyğunluğun  mənimsənilməsi  üçün  lazımdırsa,  ekoloji 
təhsil  təbiətə  həqiqi  insani  münasibətin  formasından 
ötrüdür,  spesifik  sosial-təbii  qanunauyğunluqları  və  dav­
ranışların normativlərini mənimsəmək  üçündür.  Bununla da 
gələcəkdə insanın mövcudluğu və inkişafı mümkündür.
Ekoloji  münasibətlər  sisteminin deformasiyası,  gələcək 
qarşısında  məsulliyyət  hissinin  olmaması  ekoloji  böh­
ranların  mənbəyidir.  Ali  və  orta  məktəb  məzunlarında  və 
bütövlükdə  əhalidə  təbiətə  istehlak  münasibəti  mövcuddur; 
əhali  arasında  ətraf  mühiti  öyrənmək,  onun  yaxşılaşdırıl­
masında  iştirak  etmək  tələbi  də  öz  inkişafını  tapmamışdır. 
Ona  görə  də  ekoloji  təhsilin  məqsədi  təbiətə  məsulliyyət 
münasibətinin formalaşdırılmasıdır.
Ekoloji  təhsil  dedikdə  ümumi  ekoloji  mədəniyyətin, 
ekoloji  məsuliyyətin  formalaşmasına  yönəlmiş  fasiləsiz 
təhsil,  tərbiyə  və  inkişaf prosesi,  planetimizin  hər  sakininin 
ekoloji məsuliyyəti başa düşülür.
Bunula  əlaqədar  olaraq,  pedaqoji  işçilərin  beynəlxalq 
ekoloji  təhsili  ümumtəhsil  sistemində  aparıcı  istiqamət  kimi 
tanıyır,  dövlət  və  hökumətlərə  qlobal  ekoloji  böhran  şərai­
344
tində  təhsil  sahəsində  uyğun  siyasət  hazırlamağı  məsləhət 
görürlər.
Ekoloji təhsil ilə təhsil sisteminin ekologiyalaşdırılması 
bir-birindən  fərqlənir.  Onlar  qarşılıqlı  əlaqədə  olsalar  da, 
müxtəlif xarakterli  və  səviyyəli  ekoloji  biliklərin  bilavasitə 
mənimsənilməsidir.
Ekoloji  təhsil  iki  əsas  istiqamətə  ayrılır:  a)  ətraf mü­
hitin  və  insanın  mühafizəsinin  ümumi  ideyaları  ruhunda 
tərbiyə;  b)  təbii  və  antropogen  ekosistemlərin  varlığının 
ümumi  qanunauyğunluqları  haqqında  xüsusi  peşəkar 
biliklərin  əldə  edilməsi.  Hər  iki  istiqamət  qarşılıqlı  əlaqə­
dədir,  çünki  onların  arasında  ekoloji  qanunauyğunluqların 
dərk edilməsi, yanaşması prinsipləri durur.
Ekoloji  təhsillə  yanaşı  informasiya  amilinin  ekologi­
yada  xüsusi  əhəmiyyəti vardır.  İnformasiya  alınmasının  sə­
mərəli  sistemi  olmadan  müasir  cəmiyyətin  ekoloji  zid­
diyyətlərinin  həlli  mümkün  deyildir.  İnformasiya  dairəsi 
fəaliyyətin  elə  sahəsidir  ki,  yalnız  onun  vasitəsilə  ekoloji 
ziddiyyətlərin qapalı dairəsini qırmaq mümkündür.
Ekoloji  problem  müvafiq  olaraq  mövcud  informasiya 
aspektinə  malikdir.  Bura  aşağıdakı  bir  çox  məsələlər  da­
xildir:
-  təbii  mühitin  dəyişdirilməsinin  informasiya  səbəblə­
rinin  öyrənilməsi,  biosfer  hadisə  və  proseslərində  informa­
siya səbəblərinin pozulması;
- təbii mühitin vəziyyəti, ona antropogen təsir, mühitin 
çirklənməsi,  ehtiyatların  tükənməsi  və  s.  haqqında  infor­
masiyanın alınması;
- cəmiyyətin  davamlı inikşafmı təmin etmək üçün yeni 
elmi və texnoloji informasiyanın axtanlması və s.
Sadalanan  məsələlər  bütövlükdə  ekoloji  informati­
kanın  predmet  sahəsini  müəyyən  edir.  Ekoinformatikada 
geoekoinformatika  və  sosioekoinformatika  bir-birindən 
fərqləndirilir.
345

---