Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci IL tarixli 746

resurslar  potensialı  və  onlarm  qlobal  yerləşməsi  daxildir. 
Məsələn,  dünya  okeanında  ekoloji  zonaların  müəyyən  edil­
məsi;  bu və ya digər resursun istifadə kvotaları (norma, pay) 
ətraf  mühitin  çirklənməsinə  görə  ödənişlərin  razılaşdırıl­
ması;  bu  və  ya  digər  çirkləndiricilərin  ətraf mühitə  atılma­
sının  qadağan  olunması  (məsələn,  neft  tankerlərinin  yuyul­
ması zamanı  axıdılan çirkli sular,  ozon qatım dağıdan  mad­
dələr) və s. göstərmək olar.
Bundan  başqa,  dövlətlərarası  ekoloji  siyasətdə  müxtə­
lif dərəcədə  ziddiyyətlərlə  də  mövcuddur.  Bunların  əsas  sə­
bəbi aşağıdakılardır:
1.  Çirkləndirici  maddələrin  beynəlxalq  daşımaları 
(hava,  su,  dəmiryolu  və  s.  vasitələrlə).  Burada  əsas  yeri  ra­
dioaktiv nüvə tullantıları tutur.
2.  Qonşu  ölkələrdə  baş  verən  texnogen  qəzalar 
(Çernobıl  AES  -   də  baş  verən  qəza,  neft  tankerlərinin  qə­
zası,  sənaye  obyektlərində  olan  qəzalar,  neft  kəmərlərində 
baş verən qəzalar və s.).
3.  Bütün bəşəriyyətə məxsus  olan ehtiyatlardan  (Yaxın 
kosmos,  Dünya okeanı, Antarktida və s.) istifadə.
4.  Hərbi fəaliyyət  (silahların  sınaqdan keçirilməsi,  hər­
bi əməliyyatlar və təlimlər və s.).
Bu ziddiyyətlərin aradan qaldırılması üçün  qlobal  miq­
yasda  yeni  ekoloji  siyasətin  işlənib  hazırlanmasına  ehtiyac 
vardır.
Milli  və  regional  səviyyəli  siyasət  starteji  məqsədlər 
üçün  də  istifadə  edilir.  Bu  məqsəd  və  vəzifələr  ərazinin  xü­
susiyyətlərindən  və  onun  imkanlarından  asılıdır.  Buna  görə 
də  hər  hansı  ərazidə  təbiətdən  istifadənin  və  ətraf  mühitin 
mühafizəsi  strategiyasının  hazırlanması  üçün  ərazidə 
kompleks coğrafi tədqiqatlar aparılmalıdır.
Strateji  məqsədin  əsas  əlamətlərindən  aşağıdakıları 
göstərmək olar:
334
1. Ölkənin iqtisadi inkişaf probleminin həll edilməsində 
ekoloji və təbii coğrafi uçotun aparılması.
2. Əhalinin genetik sağlamlığının qorunub saxlanması.
3. Təbii-resurs potensialından səmərəli istifadə.
4. Bioloji müxtəlifliyin qorunub saxlanılması.
Müəyyən  edilmiş  məqsədi  və  istiqaməti  həyata  ke­
çirmək  üçün  ekoloji  siyasətin  metodunu  seçmək  vacibdir. 
Ekoloji siyasətin 40-dan çox metodu vardır. Onları fıksal və 
qeyri-fiskal  qruplara  bölmək  olar.  Qeyri-fıksal  siyasi  me­
todlara  təbiəti  mühafizə  fəaliyyətinin  hüququ  təminatı, 
ekoloji  normativlər,  təhsil və s.  Fiksal siyasi metodlara eko­
loji  lisenziya,  vergi,  ekoloji  investisiya,  ekoloji  proqramlar, 
dövlət tərəfindən ekoloji tədbirlərin maliyyələşdirilməsi və s. 
aiddir.
XX  əsrin  2-ci yarısında insanlar  tərəfindən  kosmosun 
mənimsənilməsi  və  Nüvə  enerjisindən  istifadənin  getdikcə 
artması  nəticəsində  cəmiyyətin  fəaliyyət  sahəsi  də  genişlən­
mişdir.  Kosmosun  mənimsənilməsi  yerdə  olan  məhdudiy­
yətləri  və  ekoloji  problemləri  dərinləşdirən  bir  çox  şəraiti 
aradan götürə bilər.
Qlobal  müşahidə  sisteminin  yaradılması,  antropogen 
fəaliyyətin  gcosfera  və  biosfera  təsirinin  təhlil  edilməsi, 
Yerdə  təbii  resursların geniş miqyasda öyrənilməsi yeni təd­
qiqat  metodlarının  tətbiq  olunmasının  zəruriliyini  qarşıya 
qoyur.  Bunun  üçün  distansion  müşahidə  sisteminin  yara­
dılması çox  əhəmiyyətlidir.  Bu sahədə kosmik texnologiyanı 
və  beynəlxalq  əməkdaşlığın  inkişafını  ekoloji  problemlərin 
həllində  mütərəqqi  hal  kimi  qiymətləndirmək  olar.  1961-ci 
ildə  BMT  kosmik  fəzanın sülh məqsədilə istifadə edilməsinə 
dair qətnamə qəbul etmişdir.
Çoxspektrli  radiometrik cihazlarla təzhiz edilmiş  avto­
matik  peyklər  yerdə  ətraf mühitin  fasiləsiz  monitorinqinin 
aparlımasına  imkan  verir.  Yer  orbitində  hərəkət  edən 
«Salyut»,  «Mir», «Skayleb» peykləri artıq kosmik laborato­
335

---

riyaya  çevrilmişdir.  Burada  müxtəlif eksperimentlər,  cihaz­
ların  sınağı  və  vizual  müşahidələr  həyata  keçirilir.  Kosmos­
da uçan  aparatlar vasitəsilə Yer kürəsinin iqlimi,  atmosferin 
sirkulyasiyası,  hava və su hövzələrinin çirklənmə dərəcəsinin 
qiymətləndirilməsi, meşələrin vəziyyəti,  okeanların sahil xət­
ləri  və  dibi və  digər məsələlər  öyrənilir.  Artıq  kosmik  peyk­
lər vasitəsilə xlorofıdlərin təmərküzləşməsi və onların qlobal 
yayılması,  bioloji  fəaliyyətlər,  sahil zonaları,  dəniz sularında 
zəhərli maddələrin olması sübuta yetirilmişdir.
Bəşəriyyətin  kosmik  perspektivi  prinsipcə  sonsuzdur. 
Bu  cəmiyyət  və  təbiətin  təsirinin  məkan  (o  cümlədən,  za­
man)  daxilində  sonsuz  genişlənə  biləcəyinin  real  olduğunu 
göstərir.  Cəmiyyətin  məkanca  sonsuz  genişlənməsi  imkanı 
(kosmosu  mənimsəməklə)  onun  zaman  daxilində  sonsuz 
mövcudluğu  üçün  də  zəmin  yaradır.  Kosmosun  mənimsə­
nilməsi,  beləliklə,  sosial əbədilik deyilən qədim konsepsiyanı 
yeni əsasda dirçəltməkdir.
Kosmosun  geniş  miqyasda  mənimsənilməsi  üçün  kos­
mosda  ekoloji  istehsalı  inkişaf  etdirməli,  yəni  insanların 
başqa  planetlərdə  həyatını  təmin  etmək  üçün  süni  biosfer 
yaradılmalıdır.  İnsan  bu  zaman  Yer  biosferini  modelləş­
dirməli,  canlı  maddənin  əsas  funksiyalarını  təkrar  istehsal 
etməlidir.  Kosmosun  mənimsənilməsi  cəmiyyət  və  təbiətin 
qarşılıqlı  münasibətində  dönüş  yaradır.  İnsan  fəaliyyəti 
üçün yerdə olan məhduddiyətlər, kosmosun mənimsənilməsi 
ilə aradan qalxa bilər.
Bu  baxımdan,  kosmik  enerjidən  istifadə  edilməsi  diq­
qəti  cəlb  edir.  Kosmosun  mənimsənilməsi  nəticəsində  kos­
mik  enerjinin  maddi  istehsal  sahəsinə  cəlb  edilməsi  üçün 
perspektivlər artır.
Bununla  belə,  kosmosun  mənimsənilməsinin  biosfer 
üçün  törədə biləcək  nəticələrinin müəyyən  edilməsinin  daha 
böyük  əhəmiyyəti  vardır.  Kosmosa  buraxılan  raketlərin 
biosferə  mənfi  təsiri  özünü  göstərir,  belə  ki,  raketlərdə  isti­
fadə olunmuş qazlar biosferi zəhərləyir, raketin atmosferdən 
keçiməsi onun tərkib və hərəkətinə təsir edir. Bundan başqa, 
kosmik  raketlərin  qəzaya  uğraması  və  ya  istifadə  olun­
duqdan  sonra  yer  atmosferində  yandırılmasıda  atmosferə 
mənfi  təsir  göstərir.  Kosmos  getdikcə  metal  qırıntıları  ilə 
daha çox çirklənir.
Kosmik aparatların 250-450  km  (ionosfer plazmasmm 
sıxlığının  maksimuma  çatdığı  yerdə)  yüksəklikdə  uçması 
nəticəsində  ionosferdə  dəyişikliklər  baş  verir,  «ionosfer 
deşikləri» yaranır, nəticədə atmosferin fiziki-kimyəvi proses­
lərinin  təbii  gedişinə  və  biosferin  digər  komponentlərinə 
güclü təsir göstərir.
Yaranmış vəziyyət kosmosun praktiki mənimsənilməsi 
ilə  əlaqədar  iki  kəskin  mövqeyin  səhv  olduğu  aydın  olur;
1)  ekoloji  təhlükənin  qarşısını  yalnız  yerdəki  vasitələrlə 
almaq;  2) ekoloji qəza zamanı bəşəriyyətin Yer kürəsini tərk 
edib kosmosdan sığınacaq kimi istifadə etməsi.
Deməli,  «Bəşəriyyət  -   Yer  -   Kosmos»  sistemi  for­
malaşır,  lakin Yer sakinləri XXI əsrdə hələ planetimizi  tərk 
edib  kosmosa  keçmək  fikrində  deyil.  Kosmonavtikadan  ilk 
əvvəl  yerdə  həyat  şəraitini  yaxşılaşdırmaqdan  Ötrü  istifadə 
ediləcəkdir.
Cəmiyyət və təbiət qarşısında qarşılıqlı təsir üçün müd­
dət Yerin  hüdudları daxilində baş verirdi.  Kosmonavtikanm 
yaranması  ilə  yerdənkənar  təbiətin  öyrənilməsi  və  dəyiş­
dirilməsinin  başlanğıcı  qoyulmuşdur.  Ona  görə  də  sosial 
ekologiya yalnız Yer problemələrinə istiqamətlənə bilməz, o, 
həmçinin kosmosun mənimsənilməsini, onun kosmik təbiətə 
və Yerin biosferinə təsirini nəzərə almalıdır.
Müasir dövrdə  ekoloji  təhlükəsizlik  ölkələrin  milli  təh­
lükəsizliyinin  mühüm  hissəsi  hesab  edilir.  Bu  tədbirlər  sis­
teminin  əsasını  ekoloji  siyasət  təşkil  edir  ki,  bu  da  insanla 
təbiət  arasında  olan  ziddiyyətlərin  aradan  qaldırılmasına 
yönəldilmişdir.  Belə  tədbirlər  sistemi  dövlətin  məqsədyönlü
336
337

---